Holger Barkved, fra Rogaland Historielag Årsskrift 1943
Brev om Kvam i Strand
Den romersk-katolske kyrkja lærte at ekteskapet næmast var å rekna som eit lågare stand. I himmelen ektar dei ikkje kvarandre. Og her på jorda var dei då mest fullkomne som fylgde Kristi guddommelege førebilete og valde å leva ugifte så dei betre kunne tena Gud og arbeida for hans rike. Difor vart det og kravt av dei geistlege at dei skulle liva ugifte. (Sølibat.)
Imot dette sette Luther opp eit livssyn som stod stikk imot det romersk-katolske og mot alle dei misbruk som var smugla inn under det. Luther seier: «Då Gud. hadde skapt mann og kvinna, velsigna han dei og sa: «De skal veksa og aukast og fylla jorda.» Av dette ordet veit me sikkert at mannen og kvinna skal og må avla born saman. Og dette står like fast som det fyrste, og er endå mindre å ringakta eller le av då Gud signar det og gjer noko meir enn berre det å skapa. Eg maktar difor like lite å lata vera å vera mann som eg greier å vera utan kvinna. Og på den andre sida maktar du like , lite å lata vera å vera kvinna som du greier å vera utan mann. For det er ikkje eit fritt vilkår eller berre ei råd, men ein heilt naudsynleg ting at alt som er mann, må ha kvinna, og det som er kvinna må ha ein mann. For det ordet som Gud seier: De skal veksa og aukast! det er ikkje eit bod, men meir enn eit bod, det er eit guddommeleg verk som det ikkje står til oss å hindra eller lata vera å fylgja. Nei, det er like naudsynleg som at eg er mannfolk og endå meir naudsynleg enn å eta og drikka, hava avføring, sova og vera vaken. Det er ein innplanta natur og art på same vis som dei lemene som høyrer til.»
Luther si læra om ekteskapet vann snart fram. I 1522 gav ham ut Preika om det ekteskapelege livet». Og det varde ikkje lenge før dei tankane han bar fram her vart kjende i Norderlanda og. Det vart gjeve ut mange småskrift om dette emnet, og prestane forkynte dei frå preikestolen. Kor sterk rørsla var, ser ein kanhenda best av at lenge før reformasjonen vart vedteken på riksdagen i København i 1536, tok katolske prestar til å gifta seg.
Men så reiste straks spursmålet seg om korleis ein skulle forsyrgja enkja og barna når ein geistleg døydde. Regjeringa var glupsk til å rana til seg det som kyrkja åtte før og var sidan knipen sned å løna prestane. Det var då ikkje å venta at dei same karane hadde noko sers omsut for å gjeva presteenkjene pensjon. Det ville og vera formykje å venta at kyrkjelyden skulle ta seg av dei. Men enkja og barna burde ikkje døy av svolt heller. Då fann kyrkja på den enkle utvegen å leggja byrda på ettermannen, anten ved å gjeva embetet til sonen eller lata ein annan få det som var viljug til å gifta seg med enkja. Det siste vart det vanlege. Difor fekk alle som søkte eit prestekall høyra: Tak enkja, eller får du ikkje kallet. For det var sjeldan at ein prest døydde utan at det sat ei enkje att etter han.
Og styresmaktene — prost, bisp og lensherre var ope med på at løftet om giftarmål med enkja var vilkåret for å få embetet. Bispen i Oslo, Jens Nielsen, skreiv i 1585 til kongen og bad om at norske kall ikkje måtte stå ledige ut heile «naadensaaret» for at «den fattige Efterleversken kunde blive saaledes forsørget ved Giftermaal, at hun kunde blive der fremdeles».
Grunnen til at det sat att enkjer i å seia alle soknekall var at når ein skulle ta til som prest, var ein ung, og enkja i kallet var som tidast mykje eldre. Når ho døydde, gifte presten seg oppatt. Han hadde då frie hender til å velja kven han ville, og det syner seg då at det vanlege var at dei då valde ei pur ung kone. Så overlevde ho mannen og fekk seg sjølv ein ung mann når ho vart gamal.
Onnorleis kunne det vera med enkjene etter ein bisp. Når ein slik døydde, var det som tidast ein eldre prest eller prost som rykte opp, og han var sjølvsagt gift før. Han kunne då ikkje ha to koner. Det vart då ordna slik at bispeenkja skulle ha ein gard å liva av. Det skolle vera den beste garden som høyrde til embetet nest etter den som bispen eller, presten sat på sjølv. Det kunne og henda at ein ikkje slapp frå det med presteenkjene på onnor vis, og då galdt regelen for desse.
Me skal då ta fram eit brev om garden Kvam i Strand som vart enkjesæte for bispeenkjene i Stavanger. Åt bispeenkjene skulle til Strand kom seg av at bispen i Stavanger samstundes var «rest i Strand. Dei prestane som var her, var såleis berre kapellanar under bispen. Denne ordninga varde til 1834.
Biskop Schavenius fortel om dette i Stavanger Stifts Jordebok, den såkalla «Grågåsa» frå 1626. Han seier at Strand opphaveleg høyrde inn under bispen i Stavanger, og dei innkomene som fall til kyrkja gjekk såleis rett til bispen i Stavanger.
I 1707 vart det teke opp «fortegnelse» over prestelønene i stiftet. Om Strand heiter det at det er «Tillagt biskopen, bestyret af en res. cap. Biskopen havde landskylden og korntienden hvilken værdi var 98 rigsdaler - presteskatten 12 rigsdaler 48 skilling = 85 rigsdaler 2 ort. Capellanen havde 3 pd. 10 spd. korn og en half løb-smør som er udi penge 10 rd. 2 ort 2 sk. + offer 60 rd. = 70 rd. 2 ort 2 sk.»
Om Qvams gaard til bispeenchen.
Wii Christian dend femte etc. giøre alle vitterligt, at eftersom hos os allerunderdanigst ansøgis och begieris voris allerunderdanigste confirmation paa effterfølgende breff, lydende ord effter andet som følger:
Wj Frederich dend tredie etc. giøre alle witterligt, at efftersom hos os underdanigst ansøgis och begieris voris naadigste confirmation paa it os elsch: Hendrich Belov till Huidstegaard, vor mand tiener och befalingsmand offwer Staffvanger amtet, hans wdgiffne breff, lydendis ord effter andet som følger:
Jeg Henrich Belov til Huidstegaard, kongl: maytz: befalingsmand offver Staffvanger lehn, giør vitterligt, at eftersom hans kongl: maytz: min allernaadigste herris obne breff for nogle aar siden er vdgangen datterit Aggershuus den 29. augustj anno 1648 anlangendis præsteencherne her udj Norge, som aff kongl: naade ere bevilgede i deris enche sæde och saa lenge de ustraffeligen leffwer at maa niude dend beste aff præstebolens jorder : quit och frj wden skat och ald anden besuæring : nest den jord som præsten sielff besidder, hvorfor och. ingen præst samme jord som saaledis til præsteencherne udneffnis, maa til nogen bøxle videre end hans egen liffs tied, men siden skal enchen, om hund iche i gieldet bliffver, fuldmagt haffwe samme jord at tiltræde, och bunden, som dend kand haffwe i brug, forplicht være dend at endtvige effter præstens døed, naar hans forrige bøxel aff præste enchen hannem igien bliffver erlagt, som høyest bemeldte kongl: benaadings breff udj sig sielff videre formelder.
Da paa det samme hans kongl: maytz: naadigste willie och befaling en gaard til præste enchen at wdneffne, saa wel her udj lehnet som anden stedtz kunde effterkommis at stillis i verch, haffver jeg med den hæderlige och høylerde mand Tommis Chortsen Wegner, superintendent offver Staffvanger stifft : nu sl: hos Gud : paa Staffvanger capittels huus nærværende de høy och vellærde mænd udj capitulet sampt præsterne her udj lehnet dend 11 julij sidst forleden udj it huert præstegield den beste aff præste bollendis jorden nest den jord som præsten selff besidder, udlagt, som præstens enche, om hun iche udj kaldet bliffver forsiunet, effter offte høyest bemelte kongl: maytz: benaadings breff skulde tiltræde, nyde och besidde, som udj capittels bogen samme tid bleff indført och anteignit. Och bleff da och samme tiid aff Strands sogen udlagt och i capittelsbogen indtegnit til offte vel bemeldte den sl: man bispens effterleffwersche I: efftersom samme præstegield ligger tii bispe-stolen och bispen sielff til bemelte gield er sognepræst :| som hund effter hans død schulle haffwe och niude en gaard udj bemelte Strands sogen i Aardals schibred beliggendis wed naffn Quam, som skylder aarligen toe løber smør. Men efftersom derom før den sl: mands døed indtil skrefflig bleff forfatted, uden huis derom, som forbemelt. er, i capittels bogen findis indført, saa haffwer ieg nu da effter begiering hans effterleffwerske den erleg, dydig og gudfrych-tig matrone Anne Christendaatter Trane dette mit breff paa før-bemeldte gaard meddeelt, saa at hun den samme skal haffwe, niude och beholde Uge som andre præsteencher hindis liffs tiid, och det med offwen bemelte conditioner och vilkaar som høystbemelte hans kongl: maytz: naadigst udgiffne benaadingsbreff udj sig sielff videre omformelder. Til detz forsichring jeg dette med signet och egen haand v. viidertegnelse bekreffter. Actum Staffvangers kongsgaard den 4 januarij anno 1655. Henrich Below. (L.s)
Da haffver wj forskreffne breff udj alle des ord, clausuler och punchter, efftersom det her offwen indført findis, naadist confirmeret och stadfestet saa och hermed confirmerer och stadfester. Forbiudendis alle och en huer her imod efftersom forskreffwet staar at hindre eller i nogen maade forfang at giøre, under vor hyldest och naade. Giffwet paa vort slott Kiøbenhaffn den 11 julij anno 1662.
Under vort signet. Frederich. (L-s.)
Da haffwe wj bemelte breff efftersom det her offwen indført findis, allernaadigst confirmeret och stadfestet saa och hermed udj alle sine ord, puncter och clausuler confirmerer och stadfester. For-biudendis alle och en huer her imod efftersom forschreffvit staar at hindre eller udj nogen maade forfang at giøre, vnder vor hyldest och naade. Giffwet paa vort slott Kiøhenhaffn den 11 julij anno 1671.
Under vort zignet
Christian.
P.Schumacher
Holger Barkved