Peter Barkve, et hefte fra eldre tider

 Peter Barkve har skrevet mye om så mangt.

I dette hefte finner en alt fra gamle sagn, små historier om mat og kler, gårdsdrift og mye mer. 

Peter Barkve har skrevet mye og det kan hende at noe som en finner her allerede ligger på siden fra før.

Stamp og tynna.

Stamp og tynna er velkjende ord, men skal me leita etter, vert me ikkje så sikre på om dei er særleg gamle hjå oss. Dei stammar frå tysk. Verbet stampa vil seia å trø, støyta m.v. Stampen kunne då vera det dei trødde i. Her kan me tenkja oss fleire ting. Den tyske vindyrkinga er frå romartida, og me veit at det var ein prosess under vinlaginga å stampa druene, med berre føter, i eit stort kar, så safta kunne renna av. Her var stampinga det viktege arbeidet, og karet dei stampa i vart heitande stamp. Men me hadde ein annan prosess, som gjekk føre seg mest på same måten. Det var å stampa ulltøyet. Då var det ikkje druer i karet, men ulltøy som skulle tøvast i lunka vatn. Når ein skjer ei tynna tvers av på mitten får ein to stampar. Ein stamp vert såleis likt med ei tynna, eit bøkra kar, sett saman av mange stavar. Dei kan vera av ulik storleik. Dei største vert kalla kjer, og dei minste hadde også ulike namn. I norrønt språk finn me ikkje stamp, men ker finst i fleire samansetningar. Dette er med og slår fast at namnet stamp ikkje er særleg gammalt hjå oss. Noko tilsvarande må vera holk. Han har eit stort spenn i storleik, men er ikkje bøkra,(lagga). Namnet kjem av holt, holt tre. Då holken var lang og smal, vart han kalla strolk eller strokk.

Tynna skal koma av tonn. Hjå oss er eitt tonn tusen kg. og rekna med flytande vara, må tynna vera ganske stor. Men me minnest dei store vin- og olivenoljefatene, dei var kanske opp i denne vekta.

Hjå oss er tynna både vekt og holmål. Dei høver ikkje så godt inn med runde tal, då dei er bygde på gamle einingar. I 1875 vart det metriske målesystemet vedteke, og alle gamle mål måtte omreknast etter dei nye, så ein hadde noko fast å halda seg til i alt rotet. Folket heldt på dei gamle einingane langt inn i dette hundreåret og gjer det delvis enno. Etter dei nye måla vart ei fiske- tynna 115,8 1., mens ei korntynna vart 139 l. I Danmark held dei enno på tønde land, som er 55 ar.

 

Tøva og stampa.

Å tøva og stampa høyrde til i arbeidet med ullvare Det gjekk ut på å nytta ein eignskap ulla har til å krypa eller filta seg under arbeid i varmt vatn. Når ein vaskar undertøy av ull, må ein vera påpassaseg og ikkje vaska i for varmt vatn. Gjer ein det, kan ullplagga straks verta for små eller for trange. Før, då dei spøtte ullsokkane heime, var det vanleg å spøta dei noko for store og tøva dei litt, før dei vart tekne i bruk. Då vart dei varmare og framfor alt meir slitesterke. Me minnest vel då fiskarane skulle rustast ut for vårsildfiske. Dei måtte ha gode ullvetter, og endå om dei berre vart arbeidde med i kald sjø, ville dei koma til å tøvast mykje. Difor vart dei spøtte så store at dei truleg kunne gje plass for ein reivunge. Den første tida var dei nok ulaglege i arbeidet, men etter ei tid var dei passe store og mest vasstette. Passe utslitne, var restane gode til solar under snølabbane. Ein ulldott kunne også tøvast og formast til gode filtsko eller filthattar.

Med stamping utførte ein same arbeidet og med same føremålet, men meir i stort. I kvar bygd var det oftast ei- eller fleire stamper. Dei stod i ein bekk eller i ei elv og vart drevne av eit vasshjul. Eg har berre sett ei her i Strand . Ho var i drift litt inn i dette hundreåret og var ganske primetivt bygt. Eg var berre gutungen den gongen og kan ikkje huska detaljane no. Men i store drag var ho ein stor trekasse til å ha lunka vatn i og gje plass for vadmolet som skulle stampast. Over trekassen hang ein stor stampestokk i ei tregrind. Han kunne drivast opp og ned av vasshjulet og stampa det våte vadmolet så lenge ein ynskte. Men veven kunne ikkje stampast på same staden heile tida, så han måtte dragast att og fram gjennom dette apparatet. Ein mann kunne passa to stampekar og gjera ferdeg 360 alner for dagen. Vanleg stampepris var 1/2 skilling for ala, og då kunne han halda ei brutto dagløn på 1 1/2 spesidalar. ( 6,-kr).

At dette arbeidet vart kalla stamping, kjem av at det i endå eldre tider gjekk føre seg med fotdabbing i ein stamp. Me har eit bilete som syner dette

 

Lokabrok og leistabrok.

Lokabrok og leistabrok er nok ukjende namn for dei fleste ung, og det er berre såvidt me eldre kjenner noko til dei. Lat det med eingong vera sagt at dei er namna på to buksetyper for menn, som var vanleg i bruk i eldre tid. lokabroka heldt seg lengst. Ho hadde dette namnet etter eit stort lok eller klaff som dekka over gylfen og ut mot sidene. Dei har ikkje vore i bruk her i dette hundreåret, men frå barneåra kan eg minnast at eldre folk tala om menn som bruk lokabrok. Då eg sist i tjue åra ei tid var arbeidsleiar ved Opstad arbeidshus, gjekk dei innsette med logabroker. Kva dette skulle ten til, veit eg ikkje. Kanske var det fordi dei skulle vera lette å kjenna, dersom dei vart freista til å stikka av.

Leistabrok høyrer ei endå eldre tid til. I norrønt språkbruk vert ho omtala som leista-brækr. Eg høyrde aldri nokon hadde sett ho i bruk, men ein eller annan gongen vart ho nemd. Det må vera dei som har vore modell for dei moderande strømpebuksene kvinnene bruka Det var nett slik ”alt i eitt” leistabrøkene var. Buksa og sokkar var i eitt, men hadde snøring eller band nede ved foten, kanske høyrde desse til sokkane.

Slik me brukar sokk no, kan det lett gå noko i surr når me skal halda skil på sokk og leist. Begge er gamle namn, norrønt sokkr og leistr, men sokk har me frå latin og tyder nærast ein mjuk sko eller eit utanpå plagg. Leisten er sjølve foten, slik me kjenner dei i skomakarleistar. Ei leistabrok måtte difor også dekka heile foten. Stundom kunne eg høyra gamle folk seia: Eg gjekk på berre leistane. Ein kunne tru dette måtte vera noko som hang att frå den tida ein bruka leistabrok. Då ein berre hadde fått broka på, gjekk ein på berre leistane, Sidan kunne ein ha sokkane på, som var eit ytterplagg. No kan me tala om å gå på sokkane. Dette er greitt. Då har me berre sokkar på føtene. Men me kan like gjerne tala om å gå sokkeleista. Tyder dette plent det same, at me har berre sokkar på leistane( føtene) ? Eller er det leistabroka som går att, med leistar under sokkane? At sokkar tidlegare var eit ytterplagg, har me eit døme i snøsokkane, og at me sett sokkar på.

 

Fetar

Fetar vart på norrønt skreve fitskor. Det var hudsko, laga av fetlingnr. Tidlegare var dei vanlege vintersko i Ryfylke. No har dei tapt i tevlinga med gummistøvlar, og no er det mange som ikkje eingong kjenner namnet. Namnet fetar kjem av fot og dei vart laga av fotskinnet på storfe. Best høvde det med skinnet av bakføtene. Når ein bruka hasn til hel, fekk ein ei naturleg vinkel på skohelen, men då måtte fotskinnet sprettast opp framme ved slaktinga. Arbeidsmåtane var elles ikkje alltid dei same, så det skal ikkje gjevast noko meir utgreiing om desse. Det skal berre leggjast til at skoa vart sauma eller forma på leist, og dei måtte lagast romslege så det vart god plass til innlegg av halm. Halmen måtte tørkast jamt og skiftast ut med ny etterkvat som han vart sliten. Stellte ein dei slik, var dei varme og gode på føtene. Framfor alt var dei lette, men hadde den leie feilen at dei kunne verta farleg glatte. Det fanst likevel råd også mot dette.

Skinnet vart ikkje garva, og håra vart ikkje røyta av. Istaden vart det lagt nokre dagar i tjørelåk. Det vart ei slag preparering, og håra vart sitjande fast. Dei som var kvite trekte den raude tjørefargen til seg, og difor var dette ofte den domminerande fargen på skoa.

Fetane vart ikkje solte, og det enkle skinnet var lite å slita på og vart difor brukt berre på snøføre. Skoskafta var halvhøge, og med nokre surringar over, var dei gode i djupsnø. Fekk dei tørka lenge, kunne dei verta harde som bork og måtte bløytast. Var dei i dagleg bruk, trong dette ikkje gjerast, men skafta heldt seg tørrare og vart stundom litt for harde.

I Strand har ikkje fetar vore vanlege i mi tid, men eg sleit ut to par i tjueåra, og etter så lang tid fer røynslene mine med dei til å bleikna.

 

Lauparsko

Lauparsko hadde mykje felles med fetar. Dei hadde heller ikkje solar, men var sauma av barka skinn og elles sett saman på annan vis. Dei lauparskos som vart laga i seinare tider

hadde solar mest som vanlege sko og mista det særeigne ved den ekte og gamle typen. Det ein merka seg mest ved lauparskoa, var den innfellte trekanten med den høge saumranda over terne og fotbordet. Han vart kalla bjor og vart stundom bruka også på fetane. Kva dette namnet kjem av, veit me ikkje visst. Kanske kan den eingong i gamle tider vore av loddent bjørneskinn.

Me veit heller ikkje visst kva namnet lauparsko kjem av, men det siktar mot det norrøne hlaup, løb. Dette kan tyda mangt, men også å ferdast. Spørsmålet vert så om ikkje lauparskoa var solidare enn andre og høvde for ferding og lange reiser. Slik kunne me gjerne kalla dei ferdasko eller bestsko.

Eg kan berre minnast ein mann som brukte lauparsko. Dei fekk han arbeidd etter særs tinging. Vanlege kjøpesko ville han ikkje ha. Dei merka seg godt ut, men var ikkje heilt av den gamle og ekte typen.

Me har også no fått sko med innfelt bjor med høg saumkant eller noko som kan likna dette, men om dei er ekte etlingar etter lauparskoa, veit eg ikkje.

 

Gammaldags gardsdrift

Det har vel gått slik med mange av oss, at då me var unge såg me framover, men etter kvart me eldest, snur synet seg. Me vert meir opptekne av det som ligg attom. Og me har mykje å minnast, kanskje begge verdenskrigane, og ei tid med større teknisk utvikling enn nokon mannsalder før oss har hatt. Det vert ikkje noko nytt for det eldre eg kan fortelja, men for dei unge vert det ofte meir enn dei kan skjøna. Litt skilnad kan det vera frå bygd til bygd, men i stort mon var det likt over alt.

Då våren nærma seg, var det jamt lite fôr att i løene, og heilt sidan juletider hadde dei spedd på med skav og åtelyng. Lyngen vart skoren med sigd eller stuttljå, og hadde ikkje frosten fare for ille med han, var han eit godt tilskot. Skavet var likevel betre, men kravde også meir arbeid. Ask- og rauneskavet var haldne for å vera best. Difor helter det:

            Eik gjer kua veik.

            Ask gjer kua rask,

            og raudn gjev god

            mjølk til grauden.

Dei fleste hadde imot å pløya åkeren om hausten, det gjorde me berre med marka. Åkrane vart pløygde med berre hest, men markpløying greidde han ikkje åleine. Då laut me låna hest av kvarandre og bruka to føre plogen. Plogane var lette, einstyrings - med grindverk av tre. Me pløygde berre ein veg, så det vart mykje tomkøyring.

Horva fekk me ikkje før jorda var turr nok, elles vart det berre ugras, sa dei. Vanleg hadde me to grindhorver, ei med jerntindar og ei med tretindar. Ho med tretindar vart bruka til å molda ned såkornet. Fjørhorva kom i bruk etter kvart, men det var først under første verdenskrigen det kom. fart i kjøpet av nye reiskap.

Slik fekk me såmaskinen. Dei gamle hadde ikkje tru på han, men kom likevel med i eit lag, og synet endra seg snart. Eg lyt minnast ein av grannane mine. Han ville ikkje vera med i noko maskinlag, men var likevel svært forviten og kom for å sjå då me sådde. Men då han fekk sjå at kornet vart sådd i rader, slo han seg på knea og skrattlo: «Tenk å så kornet i rader !» sa han. Han kom jamt og kikka på åkeren, men det varde ikkje så lenge før han ikkje såg radene att. Han sådde for hand, men våren vart turr og kornet hans spirde dårleg. Neste vår kom han for å låna såmaskinen.

Det vart fort slutt med handsåinga, men då miste me også det meste av den høgtida som hadde fylgd dette arbeidet. Det hadde lege att ein gamal nedarvd vyrdnad for kornsåinga, og det var berre bonden sjølv som kunne ta på seg det arbeidet. Såkorga, som hadde hange på loftet, vart boren ned. Ho var berre til dette arbeidet, og måtte ikkje rørst til anna. «I morgon skal me så, dersom veret vert godt», høyrde me, og det var innleiinga til noko høgtidsamt. Det vart liksom stillare på garden. Venteleg var det spenninga om korleis ein kunne koma til å treffa det med jamn såing, såmengd, spire-evne o.a., som smitta over på oss andre. Ein stor del av ansvaret for korleis hausten ville verta, kvilde på denne dagen. Med såmaskinen var det berre å stilla ho inn etter tabellen. - Og så fekk det stå til.

Potetene vart pløygde ned. Stallgjødsla var køyrd ut tidlegare og oftast spreidd. Men det var sume som spreidde ho etter kvart på så-rekkjene. Slik vart det alltid med kunstgjødsla. Men det var lite me bruka av det slaget, Det fkk oftast klara seg med ein sekk beinmjøl. Sidan vart det thomasforsfatog kanskje litt kainit (kaligjødsel). Rotfrukter vart ikkje dyrka. Det fekk greia seg med ei seng med mai-neper og rulrøter til husbruk.

Gjødslinga var eit stort kapittel, for me hadde berre stallgjødsla å setja lit til. Ingen, hadde lannkumme, så mestedelen av lannet seig ned i grunnen. Litt av det fekk me samla i turr mold som vart køyrd inn og lagd i eit lag over heile skuten. Moldtorva måtte hakkast sund, og ho var ofte seig og tung å stella med. Me braut og mykje oreris og la under gjødsla. Det var sprøtt og trongst ikkje gjerast noko med. I mange bygder hakka dei allslags ris i passelege småstykke til «underburd»

Det fanst enno att nokre av dei gamle stallfjøsa. Då me kjøpte garden i 1911, var det eit såvore der. Det var eit lågt tømmerfjøs utan vindaugo. Gjødselrenner var det heller ikkje, men lengst bak i båsane var det lagt ned eit eller to bord i breidde. Desse kalla me sess-tre.

Kyrne låg på jordgolv og stod bundne til veggen, og me laut klemma oss inn i båsane både når me fôra og brunna. Frå hausten måtte me balansera på sess-tre for å koma fram, for bak dyra var det ein 1,5 m djup gjødselplass. Her fall gjødsla ned etter kvart, og fylte heldlgvis snart opp. Me la på hakka einer etter kvart som gjødsla steig oppover. Sidan måtte gjødsla kastast ut i hevdaskuten. Men han låg i høgd med fjøset, så mittinga stengde straks for måkeluka, og då laut ho kastast eller hjulast utover og jamna til i skuten. Så vart det bore på eit lag hakka einer, og det var ferdig til å jaga smalen innpå att. For det var der han hadde plassen sin om nettene.

Hesten gjekk og laus i ein garde i hevdaskuten.

Det var eit av dei tyngste arbeida i året å få hevda ut, for ho var blanda med mykje einer og ris. Det ville ikkje nytta å bruka vanleg greip, ho hadde ikkje tålt den tunge brekkinga som måtte til. Då bruka me stallgreip med tre lange, krokete tindar, som var ein tomme i firkant på det tjukkaste. Ho var god då me skulle brekka laust, men fælande tung å lessa med.

Til hevdekøyringa fekk me ikkje bruka vanlege hjul, dei skar for djupt i åkeren og enga. Då bruka me breie trehjul eller krosshjul som me oftast kalla dei. Gjødsla vart hakka or kjerra md grev i små muer. Det var kvinnearbeid å breia ho. Den gjødsla som, vart køyrd på bøen, fekk liggja nokre veker og regna or seg, og godt turr vart bo raka saman og køyrd inn i hevdaskuten att.

Kornåkrane og enga fekk lite eller ikkje kunstgjødsel. Dei gamle hadde god tru på thomasfosfat og kjøpte gjerne nokre sekker av han. Chile-salpeteren såg dei verka godt, men var redde å bruka noko større av han, for dei trudde han pressa ut jorda.

Om vårane måtte engene farast over med riva for det måtte ikkje liggja att ein stein, kvist eller tremole. Dei ville koma til å skjemma ljåane i slåtten.

Sauene fekk beita lenge på bøen om våren. Det var til, stor skade. Han vart så rotgnagen at han på føresumaren, og det kom til å syna att i løa.

Dei nye engene hadde lagt seg att sjølve eller vart sådde til med oppsop frå løa. Det vart berre småvakse enggras. Men me hadde ikkje kveka eller anna vanskeleg rot-ugras, så det gjorde ingen skade å bruka dette frøet. Kveka såg eg her i Strand først i 1930-åra. Me hadde bruka timotei, men han tolde ikkje beitinga, og så skulle me prøva med engsvingel. Det er vanskelegare å få reint frø av han, og såleis meiner eg, me fekk kveka.

Etter våronna tok torvskjæringa til, men ho er eit stort kapittel, som eg skal fortelja om ein annan stad.

Sidan enga vart beita så sterkt om våren, tok slåtten til seint, men vart travlaste tida i heile året. Eg kan. minnast me slo all enga med langljå. Langs gardar og reinar for me over med stuttljåen. Det hadde alltid vore ei skam og setja noko att. Alle som kunne, laut vera med, men det var berre karfolka som slo. Kvinnene breidde skorane eller raka fram då me slo i ulende. Slåttearbeidet måtte gjerast tidleg om morgonen medan det var dogg i graset. Sidan skulle høyet stellast med. Det skulle han vendast med riva, helst to gonger for dagen, og sidan rakast saman og setjast opp i såter. Høyet måtte ha lege i såter minst to gonger før det kunne takast inn. Dette arbeidet måtte også gjerast for hand, for hesteriva hadde det ikkje. Dei gamle var vane med å bera, og var det ikkje altfor mykje høy som skulle i hus, tok dei gjerne børatauet og bar det i hus, så slapp dei gå og henta hesten. Alt høyet vart rakt saman til fengjer, anten det skulle leggjast på tau eller køyrast.

I høyløa var det ofte berre jordgolv, og då vart det først dekka med grove greiner. Heimebeite var magert skog- og lyngbelte. Det var helst i Nordbygda dei hadde noko større av gras i skogbotnen. Men utmarksteigane var oftast små, og det toldest ikkje så mykje der heller. Dei fleste hadde, sauer, og dei fekk gå heime til siste helvta av mai. Då laut dei til fjells. Alle vart heilklypte om hausten, men berre halvrua (halvklypte) om våren. Dei som gjekk i lågheiane vart klypte for resten utpå sumaren, men me våga ikkje å ta mykje av dei som skulle til dei høgaste heiane. Dei vart ofte berre halsa (klypte kring halsen). Alt dette måtte nøye avvegast, elles kunne det koma til å gå på livet laust om dei møtte snø-klessa på heievegen. Dei tolde minst i den tida

Før var det så mykje skinnrøyting på sauene om vårane, at det var mange me ikkje kunne ta noko meir av. Etter gamalt hadde dei rua (rive) ulla av på den tida, og kanskje hadde dei i nokon mon lagt seg etter dyr som var lette til det, men det førde ofte til stort ulltap.

Sauene fekk beita alle stader til dei vart sette på sumarbeite, og det vart sjølvsagt ein stor lette då så langt lei. Det kunne ikkje verta noko å sleppa kyrne på heller, så lenge sauene gjekk heime.

Kulturbeita tok dei til med i trettiåra. Då hadde me lært å bruka kunstgjødsel i større mengder. Så langt eg kjenner til, var det Martin Tau som fekk dei første kulturbeita her i Strand. Dei vart lagde ved hovudvegen, og folk flest fekk godt høve til å fylgja med. Det var nok dei som flirde av eit slikt påfunn, og sume sa at han like gjerne kunne ha kasta gjødsla på vatnet! Men kyrne gjekk på dei små teigane heile sumaren, heldt seg feite og fine. Og dei mjølka godt! Attpå fekk han sleppa dei ut nokre veker før dei andre. Dette smitta, og det gjekk ikkje så mange år før dei fleste hadde dei.

 

Labbar

Det har tidlegare neppe vorte øydd trykksverta på det me kallar labbar. Dei nådde ikkje høgt i rang. Likevel var dei viktige i arbeidslivet i Strand og skal ikkje gløymast. Det merkelege var likevel at sokna i så måte var kløyvt. I midtre - og nordre Strand var dei i bruk overalt, både hjå store og små. I sørbygda derimot var dei ikkje i bruk. Ein mann flytta nordfrå til Førland og tok med seg bruken av labbar. Av dette fekk han unamnet Labba Tore. I sørbygda var det for simpelt å gå med labbar, men straks ein komm over til Bjørheimsbygda var dei bruk hjå alle. Dette hang nok saman med arbeisforholda. I sørbygda var det lite skog og mest ikkje arbeid i utmarka om vinteren. Lenger nord var dette omvendt. Det måtte ein ha fottøy som høvde i snø - og på glatt føre, og då var labbane det beste dei kunne få .

Det vanlege fottøyet var tresko. Lersko var berre til finare bruk, og gummistøvlar var ukjent. I Strand var heller ikkje hudsko i vanleg bruk. Vintrane var meir snøfaste enn dei er no, og då kunne ein ikkje arbeida i skogen og bruka tresko.

Det var aldri noko stas med labbane. Oftast var dei nokså uvand arbeidde. Ein gjekk vanleg ut frå gamle sokkar. Dei var spøtte av tjuk heimespunne garn. Sokkeleggene var mest uslitelege, men i treskoa kunne det gå hardt ut over fotdelen. Då kunne dei høva til labbar. Det vart klypt til fleire lag tøysolar som var ein god del større enn foten. I det minste måtte dei ytterste laga vera så store at dei kunne brettast godt opp over sokkesidene. Då dei vart sydde på, såg det ut som sokken hadde sko på. I skogen vart dei fort utslitne i solane, og då var det berre å leggja på nye uten at noko av det gamle vart teke bort. Til slutt kunne dei verta vide og store, mest som tryger. I tørt ver var labbane verme og gode. Dei hang godt på glatt føre, men var ikkje brukande i bløyta.

Då gummistøvlane kom i bruk, vart det slutt med labbane, og for det unge slekta er dei heilt ukjende.

 

Treskosymfonien

- Eit barndomsminne.

Til denne tid har ingen brydd seg med å skriva tresko Symfonien, og truleg vil han aldri verta skreven. Dei som driv slikt no har aldri høyrt dei ulike tonearter frå treskoa og har inget grunnlag å byggja på. Det er berre dei gamle, som har hatt fast fylgje med treskoa frå tidleg barndom og fram til mogen alder, som synet minnast alle treskotonane. Det er lenge siden dei har lydt for oss, men berre me høyrer namnet tresko, får det eit tonefylgje av noko som nærpå er blitt organisk bunde i oss. Treskoa høyrde bunaden til og vart alltid fylgt av lyd eller toner. Frå første øksehogget i treleggen etter emneveden til dei siste restane tærdest bort i omn eller grua, fylgde dei med og hadde alltid eit bodskap å gje om dei ulike tilhøve.

Her skal det berre talast om ekte tresko, dei heilgrøpte, slike som ikkje var samansette, men forma heile ut av høveleg store trekubbar. Slike tresko vart ein lydkasse, som dels i tonar tolka eit språk me lærte å kjenna. Plent som me skifter mål gjennom dei ymse utviklingssteg, skifta treskoa med fleire tonehøgder gjennom den stutte tida dei tente oss. Dei fleste tresko vart arbeidde av rå emne, difor hadde dei ein annen tone som nye og uslitne enn siden då dei tørka og vart slitne. Store sko hadde også ein annan låt enn dei små, og han kunne også skifta litt etter treslaget dei var laga av. Bjørkeskoa var seige og sterke, men kaldare og tyngre enn furuskoa. Kvinnene ville gjerne ha dei lette og nette og valde ofte åresko. Lindesko var gjeve til innebruk og vart gjerne utkrota litt, så dei skilde seg ut frå dei grove arbeidsskoa. Men dei var lite i bruk, kanske fordi det var vanskeleg å finna emne.

I treskotida var det få eller ingen som hadde elektrisk ljos, og om kveldene låg alle bislag i mørke, men det stod gjerne 6 — 10 par tresko der. Der det var barn, kunne det vera vanskeleg å halda orden i desse. Dei hadde så lett for å verta rota omeinannan. Ein kan gjerne spørja korleis det kunne vera råd å finna dei rette når alle var samanrota. Det er ikkje lett å svara på dette, men det viste seg å gå utruleg godt. Her kjem det til at kvart skopar hadde sin eigen tone når dei vart førte på, og på sokkeleisten kjende ein fort om dei var store eller små, nye eller gamle, og med ein siste kontroll med å stikka forten nedi, kom ein fram til dei rette.

Eg vaks opp i eit skulehus, og i eit lite bislag som høyrde til skulestova, stod kvar skuletime kring 20 par tresko. Ved kvart friminutt skulle alle barna finna sine - og på stuttast tid. Det er vanakeleg å seia at det vart noko vidare samspel i alle lydane frå barn og tresko, men det gjekk utruleg fort å finna kvar sine og koma ut på leikeplassen. Ein kunne venta at dette vart vill uorden og eit problem i skulen, men slik var det ikkje. Det var noko alle var van med og tok for at slik måtte det vera. Ein og annan gongen hende det nok at ein tresko vart stukken til side og eigaren laut stå att til slutt og med sko på berre eine foten hinka ut på leikeplassen. Dette kunne vera hevn for eit eller anna, og då vart det godteke av dei andre.. Men vart det gjort for å vera slem mot ein stakkar som ikkje kunne hevna seg, vart det oftast set ned på og teke for ei simpel framferd.

Me barna kunne stundom i bekmørke vinterkveldar og på lang avstand høyra når nokon kom tassande på tresko og på gange laget skilja ut om det var gamle eller unge som var ut og gjekk. Men denne tassinga, utan at ein såg nokon, kunne vera skræmande. Mange vart redde, for dei fleste barna var meir eller mindre fælne.

Treskoa kunne gje frå seg så mange slag læte, men oftast var dei under kontroll. Berre når dei fekk riva seg lause og ta ut på eiga hand, slik det kunne hende då me klatra kringom i fjellet etter sauene, kunne dei dansa nedetter fjellsidene med hul-, vill og utriveleg låt. Då hadde me mista kontrollen, og det var mest som dei i laussloppen kåthet skratta etter deg. Det fylgde også noko uhugnad med denne låten, for det var noko som minna om at det kanske var dødsdansen for treekoa, eller at dei ville vera vanskelege å finna att.

Då eg tenkte å skriva desse minneorda om treskoa, ville eg sjå etter kva andre hadde skreve om dei. Det fall naturleg å sjå etter i to-bindsverket: Vår gamle bondekultur, men der fanst dei ikkje i registeret. Likeeins var det i Familieboka. I eit leksikon stod berre desse orda:”Tresko er fottøy helt eller delvis av tre. I såkalla franske tre sko er bare bunnen av tre, resten av lær. “ Det var alt. I Eilert Sundt si bok: Husfliden i Norge, måtte det finnast noko om tresko. Det stod berre at dei var vanlege over heile Vestlandet, både i by og bygd. Og han legg til at dei fekk rosande omtale kvar han for.

Ein må ha grunn til å spørja korfor treskoa skal gløymast og gøymast på denne måten. Me kan ikkje spora opphavet, men over Vestlandet må dei ha vore i bruk i lange tider. Og for fedrane våre veit me dei var viktegaste fottøyet gjennom heile livet. Slik var det på landet, men også for ein stor del i byane. I bygdane var treskoarbeidet eit av dei viktegaste husflidarbeida for karfolka, men det var få eller ingen som dreiv det som einearbeid. For mange var det eit arbeid som høvde best som kveldsarbeid i vintertida. I mine barneår var det mange som dreiv det på den måten. Då grovhogde dei emna i vedskuten om dagen og gjorde resten av arbeidet om kveldane i treskokrakken inne i stova. Me tykte det var gilt å gå slike heimar. Då hadde treskomakare tid å fortelja om så mangt, og eg trur det var til sams hugnad.

Treskoa har hatt eit større verd for mange enn ein har lett for å skyna. Likevel. har dei aldri kome lenger enn å høyra til arbeidet og slitet og har lote bera eit mindreverdsstempel. Det hjelpte ikkje kor gode og vakre dei var, så kom dei aldri lenger enn på nederste trinnet, og ingen kunne kjena seg velkledd med tresko, Til dei store høgtidene, som konfirmasjon og bryllaup, kunne dei ikkje koma på tale. Berre ein gong har eg høyrt at nokon har stande til konfirmasjon på tresko. Det må vera lenge sidan dette hendte, men det vart fortalt om ei gjenta i ei av grannebygdane at foreldra ikkje hadde råd å kjøpa høvelege konfirmasjonsko til henne. Faren lova å arbeida vakre tresko. Men gjenta tykte det var ei dårleg trøyst og gret og klaga seg. Foreldra vart ikkje rikare av det, og ho laut ta til takke med tresko. Dei må ha vore eit lite kunstverk, for det gjekk gjetord om dei, og gjenta fekk god trøyst då ho fekk høyra at jamvel presten hadde gjeve lovord for dei vakre skoa ho hadde.

Det var helst over Vestlandet dei heilgrøpte treskoa var kjende, men no fer dei til å verta gløymde også her. Men turistar kjent heim frå Ho1land med tresko, som dei set til stas. Dei er fint arbeidde og av gode materialar, men tunge og klampne og kunne ikkje ha tevla hjå. dei norske treskoelitarane,

Materialane var lettast å arbeida i sålenge dei var rå, men då kunne skoa sprikka under tørkinga. Dette vart motarbeidd med å stryka over endeveden med tjøra. Den føste tida var dei tunge og aldri heilt lik dei gamle og det tok ei tid før føtene vart van med dei Litt finskjering her og der måtte oftast til før dei høvde godt. Gamle folk brukte ofte nedslitne tresko inne, men i min barndom minka det med dette. Då vart det vanleg å måla stovegolvene, og då høvde ikkje treskoa lenger. Men då måtte også mangt arbeid dei før hadde dreve i stovene flytjast ut. Eg tenkjer då først på skaving av bork til for, tresko - og anna trearbeid, Men sume dreiv likevel treskoarbeid i stovene til opp mot tjue åra. Det arbeidet som måtte gjerast med sag og øks, var saman med hoggestabben flytta ut. Men eit treskokrakk skjemde ikkje ut i stova. Det var ein arbeidekrakk som skoen vart kilt fast i og som ein sat på under arbeidet. Plata var kring 70 X 30 cm. I eine enden var uteskore eit skrått spor som skoen kunne kilast fast i, men difor måtte ho vera kring 10 cm tjukk

For å laga tresko måtte ein ha noko verktøy som berre var til det arbeidet, og det måtte vera kvast, men var vanskeleg å slipa, difor vart det passa betre på enn anna verktøy. Korleis dei. såg ut og vart arbeidde med, vert det ikkje plass til å skriva om.

Mange har nok undrast over korleis skoa kunne gjerast så like og i kvart par høva så godt saman og vera eit spegelbilete av einannan. Om ikkje skilen var stor, så hadde kvar treskomakar sin eigen skant, og såleis kunne me kjenna kvar skoa var komne frå.

Dei som arbeidde tresko for sal måtte ikkje dilla mykje i arbeidet. Det måtte gå fort skulle dei halda ei lita løn. Ein av dei eldste her i Strand fortalde nyss at då han var barn, leigde dei ein husmann, som kom heim til dei og arbeidde tresko. Han gjorde ferdeg fire par til dagen og fekk tilsaman ei krona. Men han heldt det for ein fordel å få arbeida på den måten, for då slapp han å halda materialane. Dei han arbeidde heime hjå seg sjølv, fekk han 25 — 30 øre paret for og måtte halda materialane sjølv. Så låge prisar kan ikkje eg minnast, men kr. 1,50 for paret til vaksne var ei tid vanleg pris.

Tresko hadde ikkje berre fordeler. Ei av dei største ulempene var at dei sleit mykje på sokkane, men dei var heimespøtte av tjukt garn og tynnslitne i solane vart dei lappa. I laus snø var treskoa vanskelege å bruka. Då fylte dei seg med snø som smelta og ein vart våt på føtene. I klabbesnø var dei ikkje betre. Klabbane kunne verta så tjukke at ein gjekk som på stylter, og slapp dei taket, kunne ein falla og skambrekka seg. Men i dei nemnde høve, vart treskoa skifta ut med labbar, og då greidde ein seg godt.

Som barn var me ofte trøytte av treskoa, og det var ein stor lette då sumaren korn og me kunne kasta både sokkar og tresko. Då var 17. mai ein merkedag. Frå den dagen kunne me så smått fara til å gå barbeint. Difor vart denne frigjeringsdagen også ei frigjering frå treskoa, og det talde sikkert meir for oss enn den frigjeringa me elles feira.

 

Treskosymfonien

Eg vart fødd i Strand i Rogaland for over 80 år sidan og vaks opp i eit lite skulehus, Den eine halvdelen var skulestove og den andre lærarbustad. På skulen gjekk alle barne med heilgrøpte tresko. Det vil seia dei var heilt av tre, utgrøpte og tilforma av passe store kubbar. Mest halvparten av alle menn i bygda arbeidde tresko til eige bruk, men nokre arbeidde også for sal. Dei vart alltid utforma og grøpte i rått tre, for det var lettast å arbeida i. Ein flink treskomakar kunne gjera ferdig 4 - 6 par om dagen, så arbeidet gjekk fort una. Vanleg pris på skor til vaksne, låg lenge på 1,5 - 2 kr. for paret, Gamle folk fortalte derimot at dei hadde arbeidd skor i lang tid for 25- 30 øre paret.

No skal eg ikkje fortelja meir om teskoarbeidet. Det var noko heilt anna ved tresko eg hadde tenkt å fortelja om. Med eit fint namn kunne eg kalla det treskosymfonien. No vil han vera ukjent for dei fleste. Til denne tid har ingen prøvt å skriva han med noter, og truleg vil det heller aldri verta gjort. Ingen vil koma til å få høyra han meir, og grunnlaget borte. Det er berre dei gamle, som har vakse opp i treskotida, som har høyrt dei ulike toneart frå treskoa, og høyrt dei i samla kor. Det er lenge sidan dei har lydt, men berre me gamle høyrer namnet tresko, tykjer me det har eit tonefylgje av noko som nær var organisk bunde i oss. Treskoen er eit lydinstrument, som dels i tonar kunne tolka eit språk me lærte å kjenna. Slik som me sjølv skifter mål gjennom dei ulike utviklingsstega, skifter treskoa mæle i fleire tonehøgder gjennom den stutte tida dei tente oss. Då skoa var nylaga og rå, hadde dei ein annan tone enn då dei vart tørre. Små sko hadde ein annan låt enn dei store og i alle skifta han etterkvart som dei vart slitne. Låten skifta også etter treslaga der var arbeidd av.

Bjørkesko var seige og sterke, men kaldare og tyngre enn furusko. Kvinnene ville helst ha dei lette og nette, og valde oftast oreskor. Lindeskor var gjeve for kvinnene til innebruk. Dei vart ofte utkrota litt og skilde seg noko ut frå dei grovare arbeidsskoa. Dei var lite i bruk, truleg fordi det var vanskeleg å finna emne.

Utfor skulestova heime var det eit lite bislag, og der sette barna treskoa frå seg før dei gjekk inn i skulestova. Før kvar time vart bislaget fylt med kring 20 par tresko Når timen så var slutt, skulle alle barna finna kvar sine på stuttast mogleg tid, og koma seg ut i skulegarden. Ein kunne venta at dette måtte føra til vill uorden, og vera eit problem for skulen. Slik var det ikkje. Alle var vant med at det måtte vera slik, og alt ordna seg oftast på beste måten. Det kan likevel ikkje nektast at det ei kort tid vart ein vill låt av treskolarm og barnestemmer. Det er slikt eg kallar treskosfonien.

Det kunne ofte verta mange treskopar i bislaget hjå kvarmann. I den tida hadde ingen elektrisk ljos, så om vinterkveldane kunne det vera stummande mørkt der treskoa stod. Ein skulle tru at det då måtte vera mest uråd å finna fram til dei rette, og oftast kunne dei vera mykje samanrota. Likevel gjekk det utruleg fort å finna fram i treskohaugen. For det eine kom dette av at kvart skopar hadde sin eigen tone når dei vart førte på. Og på sokkeleisten kunne ein straks kjenna kor stor skoen var, og om han var ny eller mykje sliten. Både øyra og foten hadde ei utruleg god trening i å finna fram til dei rette.

Då me som barn sprang ute i mørke vinterkveldane. Kunne me stundom på lange avstand høyra tassing av ein me ikkje såg og som gjekk på tresko. Det kunne ofte vera noko trolsk over slik tassing, for me var jamt noko fælne. Tasselyden frå treskoa fortalde ofte mykje om den som var ute og gjekk. Me kunne høyra om det var barn, ungdom eller eldre. Stundom kunne det vera som om dei sladra om den sinnstemninga vedkomande var i.

Ja, treskotonane kunne fortelja om så mangt. Eg synest enno å kunna høyra den hule - og mest skrattande lyden frå treskoa då dei åleine kunne ta ut på ville vegar. Dette hendte ikkje så sjeldan når me sprang i fjellet etter sauene, og var uheldige å missa den eine eller begge skoa. Då kunne dei dansa nedetter ufser og svadberg med ein frisloppen låt, og det var mest som om dei skratta av deg. Eller kan hende det var litt gled og skadefryd i tonane. Dei lydde så framande, for me hadde alltid vore gode vener. Det var som om dei song nidviser etter deg. Omat kunne du ha det så godt. No ser du oss aldri att meir. Me var trugne mot deg over fjell og heiar og kvar me vart styrte, og me var godt tilpassa einannan, så du kunne kappspringa med sauene over nutar og rinnar. Men no er me frie, og songen vår vil du aldri meir få høyra ------.

Men han vil framleis lyda i øyro mine likevel.

 

Bregdaband.

Heilt inn i mi ungdomstid gjekk alle vakene menn i Strand me Bregda sokkeband. Då var sokkane spøtte av heimespunne garn og rakk til under knea. Her vart dei bunne opp med desse fargerike banda. Dei var kring 110 cm. lange og 2,5 cm breie og rakk tre gonger kring foten like nedunder knea. Sidan alle trådar gjekk på skrå, vart dei litt elastiske og gode å gå med. Endane på banda vart avslutta med fine duskar, som vart sydde på med eskesaum. Den tida mannfolka gjekk med stuttbukser, skulle duskane hengja nedfor buksekanten i lik høgde, og difor måtte lengden på banda avpassast nøye. Men det var aldri vanskeleg å få dei til å hengja på. Dei krossa einannan to gonger og låste fast med eit smette.

Banda vart arbeidde av tjukt, ullgarn i mange fargar og bregda til flate band. Å bregda var ein gammal arbeidsmåte, som heldt på å verta gløymt, men no er han teken opp i arbeidskurs og vert teken vare på. Han er lett å lære, men diverre like lett å gløyma.

Vanleg vart banda lagde under buksa, men skulle ein gå ein lenger tur i skog og utmark, vart gjerne buksa heist noko opp under knea og banda lagt på like under. Då kunne ikkje buksa strama til over knea. Det vart lettare å gå, og så sparte ein også på buksa.

I eldre tider gav kjærastepar einnanan gåver av eitt eller anna dei hadde laga sjølv. Dei skulle også syna kva smak og handelag dei hadde. Treskeier og bregdaband toppa sikkert lista.

Etter reformnasjonen laut prestane møta fram ved festarmåla. Dei skulle då kalla dette troloving. I det ritualet som høyrde til, gav guten presten ein ring, som han sette på fingeren til jenta. Så gav ho presten eit par bregdaband, som han gav vidare til guten. Prestetrulovinga vart bortteken med lov i 1799, men bregdabanda heldt fram med å vera ei gild kjærastegåva.

 

Dei gløymde tekstilplantene våre, Lin og hamp.

Me fer til å gløyma nokre av dei eldste kulturplantene våre, lin og hamp, Før den billege bomulla og juten fløymde inn over oss, måtte me for det meste vera sjølvberga med tekstiler. Det finaste tyet fekk me av fibrane i linen. Linplanta er kring ½ m. høg, med ugreina stilk og små, vakre ljosraude blomar. Av frøet vart det pressa linolja, og det som vart att, gav eit godt, eggekviterikt krattfor, linkakemjøl. Frødyrking av lin har neppe spela nokon større rolle hjå oss. Linen vart dyrka for dei lange, kvite og sterke fibrane som stilken var rik på og som øvde så godt til ty. Fibrane gjekk langs heile stilken, og til høgere plantene vart, til lenger vart også fibrane. Ho vart dyrka over store deler av landet til eige bruk. Heile arbeidet, fram til ferdegty, vart gjort på gardane. Produksjonen var arbeidskrevande, men så fekk ein også eit ty som var mest uslitade. Det var hardt og stivt før det var bruka ei tid og vaska nokre gonger.

Det var ikkje noko vidare velvere å gå med ei ny linekjorta. Ein mann frå Nordfjord fortalde meg etter bestemora, at då ho hadde sydd nye linakjorter, vart dei sendte til ein husmann som fekk bruka dei fritt ei tid. Då dei kom att og var vaska nokre gonger, var dei laglege å bruka.

I tjue-åra var eg saman med ein tysk ungdom. Alle skjortene han hadde var av heimavla lin. Han fortalde at det hadde vore slutt med lindyrkinga på gardane der nede, men den gamle reiskapen hadde dei endå. Då krigen tok til i 1914, vart det snautt med kjøpety, men då tok dei iferd med å dyrka lin att og henta fram den gamle reiskapen. I motsetnad til ull, var linen lett å spinna, og det var noko dei største barna måtte læra seg. Tråden gjekk så jamt og fint at det vart spunne med to sneller.

Under siste krigen kom også spørsmålet opp hjå oss om å dyrka lin. Det kom så langt at ein fabrikk i Trøndelag tok på seg å gjera eindel av arbeidet, men det vart neppe mykje av det.

Den tyske ungdomen som er nent, tok på seg å dyrka ein liten teig lin og føra arbeidet fram til ferdeg linull. No vart dette gjort på den måten tysk heimeindustri bruk, men den var neppe annleis enn den som hadde vore bruka hjå oss.

Lin er ei sped plante som ikkje greier tevla med ugraset, og den som skal brukast til tekstiler må vera rein. Når plantene står i blom, skal dei haustast. Dei skal ikkje skjerast av, men rivast opp med rota. Molda må ristast av, og dei vert lagde lause i smådungar på åkeren. Der får han liggja ei tid og turka litt, Røytinga kan gjerast på åkeren, men jamnaet vert ho ved å leggja han i vatn. Der må han liggja til tremassen i stilken er halvråten. Røytinga må passast så ho ikkje går ut over fibrane. Når røytinga er passe, skal stilken slitna ved strekk utan at fibrane gjer det. Dei skal koma tilsyne som langsgåande, tynne tråder i stilkmassen. Det er desse som skal skiljast frå, men då må plantene tørkast først, så tremassen vert skøyr.

Mange stader vart røytinga kalla få ( å få linen - linen er fådd). Dette går att i namn, som fåkjelda, Fåmyra og Fåtjørna. Kanske kjem gardsnamnet Få på Finnøy også av dette ? Når linen er fådd eller røyta og turka, skal han brakast. Dette vart gjort i eit apparat med ein lang kniv som var hengsla i eine enden og hadde handtak i den andre. Kniven( om me skal kalla

han så ), hadde ikkje egg, men ein breid flate med fleire langsgåande, bakkar, som kunne ta ned mellom tilsvarande bakkar i underlaget. Med ei passe handfull, vart linen ført fram under ”kniven”, som med jamne hakk brakk tremassen i biter, medan fibrane gjekk gjennom like heile.

Så skulle tremassen skiljast frå fibrane. Dette vart gjort i hekla. Ho var laga av ein stor, langtinna kam, sett fast på ein trekrakk. Ein tok då ei handfull linstilkar, som ein holdt i eine enden og slo ned på kammen og drog dei gjennom. Dette gjorde ein fleire gonger til den grove tremassen var kamma frå. Så bytte ein om og kamma frå andre enden, til ein stod att med dei reine linfibrane i hendene. Det fylgde alltid med nokre kortare fibrar i den avkamma massen. Desse var vanskelege å gjera heilt reine og vart liggjande saman med avfallet til ein var ferdeg med det første. Då kunne einskilja dei frå med risting og kamming, men vart ikkje blanda saman med dei fine fibrane og gjekk med til grovare ty.

Det var vikteg at kvar mann hadde ein linåker, om ikkje for anna enn å skaffa seg sytråd. Lenge hadde dei ikkje bruk for så mykje tynn-ty, for det hadde ikkje vore vanleg å bruka underkler før kring år 1600. Då skifta klemoten til verta meire open og plagga meir delte. Men me kjenner likevel til at underty også hadde vore bruka i oldtida. I dei gamle islandske lovane, finn me at ein mann hadde grund til å skilja seg dersom kona kledde seg i brok som hadde same forma som mannen si. Og i Kongespegelen vert det åtvara mot å la skjorta vera synleg, for det høver ikkje å pynta seg med stry og lin.

Lin var ei kostbar vara i gamal tid, difor rakk både mann og kvinneskjorta berre til beltet.

Sidan då kvinneblusen kom på moten, la dei ofte mykje arbeid på han med saum og anna pynt for å gjera han vakker. Ofte vart det ikkje nok med ein, for det var fint å bruka fleire utanpå einannan. Pontoppidan fortel om den gamle måten mennene kledde seg på, at dei gjekk med skjorta open i halsen og over brystet. Dei tykte det var ein prydnad når snøen kunne hengja seg på. Det same fortel Eilert Sundt om frå Setesdalen. I dei kaldaste vintrane går mennene med ope bryst, så istappane kan hengja seg på både der og i skjegget. Om kvinnekleda

seier han at dei kan vera endå luftegare. I kvardagslaget går dei med berre bluse og ein kort stakk, og om sumaren brukar dei heller ikkje skor og sokkar. Vidare seier han at det finst nok kvinner som om vinteren også går med buksa, men dei er ganske få, og berre av dei eldre.

Det er ikkje råd å måle kva verd linet har hatt for mennesket og den utvikling det har gått gjennom. Me får nøya oss med å slå fast at han høyrer til mellom dei eldste kulturplantene våre. Frå pålebyggningane i Sveits, veit me at han der vart dyrka lenge før folkevandringstida. I Midt - Austen var dei nok endå tidlegare ute, og mumiene i Egypt, som vert rekna for å vera 3 - 4 tusen år gamle, ligg sveipte i linty. Hjå oss fer han til å verta gløymt som vekst, men i tevlinga om å vera så verdfullt ty at det må gøymast - og gå i arv, har inget anna makta å ta plassen.

Hampen har fylgt linet som tekstilplante, både hjå oss og i store deler av verda elles. Det var desse to som gjorde det mogleg for mennesket å vinna over dei store hav. Til det trong dei gode segl og mykje sterkt tau. No er det vel helst forbode å dyrka hamp hjå oss, for han inneheld det narkotiske emnet, marihuana. Dette må ha vore lite kjent før, for elles kunne ein ha venta at misbruket ville ha vore stort. Men heilt ukjent har det ikkje vore. For det første kjennskapet me har til hampen, er frå ei gamal gresk soga, som fortel at skyttarane vaska seg ved å gni seg inn med hampolja og tok rus ved å anda inn dampen av hampefrø som vart kasta på varme steinar.

Hampen gav grovare fibrar enn linen, men dei finaste låg ikkje langt etter. Av linet kunne dei ikkje få både fiber og frø, men det kunne dei av hampen. Dei var også ulike i det at linen helst ikkje skulle gjødslast, medan hampen mest ikkje kunne få for mykje. Han vart også fleire meter høg, og ein hampeteig, eller hampevelta, som dei kalla det, likna ofte meir på ein skog enn åker.

Det er berre lite me kjenner til den gamle hampkulturen hjå oss, men etter dei gamle hamp namna, så må han ha vore mykje utbreidd, og dei hadde bruk for han tit så mangt, ikkje minst til fiskesnøre og segl.

 

Linhekla og brakakniv.

I somme museum kan me finna linhekla og brakakniv. Dei var viktige reiskapar i heimearbeidet med linen. Linen vart dyrka for dei lange kvite og seige fibrane som høvde godt til fint og sterkt tøy. Ho vart dyrka over store deler av landet til heimebruk. Heile arbeidet fram til ferdeg tøy vart gjort på gardane. Det var arbeidskrevande, men så fekk ein også eit tøy som var mest uslitande. Til undertøy var det hart og stivt før det var bruka ei tid og vaska nokre gonger.

I dei første tjueåra var eg saman med ein tysk ungdom som hadde skjorter av heimavla lin, og som han delvis hadde vore med og dyrka og fått fram til ferdeg tøy. Saman dyrka me litt lin som me arbeidde fram til reine linfibrer. Men me hadde ikkje rokk til å spinna dei med. Linen var så lett å spinna at dei bruka to sneller på rokken samtideg. I Tyskland hadde lindyrkinga lege nede, men under første verdenskrigen tok ho seg opp att, og dei gamle reiskapene vart henta fram frå mørkelofta. Hjå oss vart det sett igang noko lindyrking under siste krigen, og ein tekstilfabrikk i Trøndelag tok på seg å arbeida han vidare.

Ved haustinga vart linen riven opp med rota for fibrane gjekk gjennom heile planta. Etter litt tørking måtte plantene røytast. Oftast vart dette gjort i vatn og dei måtte liggja til trestoffet i plantene var halvrote utan at tekstilfibrane hadde teke skade. Så vart plantene lagt utover marka til tørk. Dette kalla dei å få linet, og me har mange stadnamn etter dette, Så var det å ta fram braka med brakakniven. Braka var ei renna til å leggja linen i. Framme hadde ho ein kniv, brakakniven. Han stod festa i eine ende på ein svingtapp. I andre enden hadde han eit handtak. Det vart som ein enkel hakkmaskin. Etterkvart som linen vart ført fram gjennom renna, vart han hakka, brekt, braka i korte stubbar. Knive måtte ikkje skjera for å skada fibrane, men den halvråtne tremassen brotna og knustest, og så hadde brakakniven gjort sitt.

Så stod det att eit vikteg arbeid med å fjerna den halvråtne tremassen i linstrået frå tekstilfibrane. Dette vart gjort i ei linhekla. Enkelt kan det seiast at ho var som ein lang kam festa på ein krakk. Dei sterke ståltindane var 5 - 7 tommar lange. Arbeidet tok til med at ein tok ei neve full med braka linstrå og hogg dei ned på tindane og drog stråbunten til seg. Dei tette tindane heldt att den skøyre tremassen, og etter nokre drag gjennom kammen hadde ein att berre dei kvite linfibrene i den halvdelen som hadde gått gjennom hekla. Så var det å snu bunten og ta tak i den delen som var ferdeg og dra resten gjennom hekla til ein stod att med de reine linfibrane i handa.

Det fylgde alltid med nokre kortare fibrar ut i avfallsmassen. Dei fekk liggja til storarbeidet var ferdeg, og så fekk ein ta seg av desse sidan. Dei vart rista ifrå og kamma på nytt, men vart aldri så fine at dei kunne blandast med dei første og finaste fibrane. Dei gjekk med til grovare tøy.

Det var vikteg at kvar mann hadde sin eigen linåker, om ikkje anna enn til å skaffa seg sytråd. Alle hadde ikkje bruk for så myk for det var ikkje vanleg å bruka underklede før kring år 1600. Då skifta moten til å vera meir open og plagga meir delte. Men me kjenner også til at underklede hadde vore i bruk i oldtida. I dei gamle islandske lovane f inn me at ein mann hadde grund til å skilje seg dersom kona kledde seg i brok som hadde same form som mannen si. I Kongespegelen vert det åtvara mot å kle seg slik at skjorta vert synleg, for det høver ikkje å pynta seg med stry og lin.

Lin var ei kostbar vara i gammal tid. Difor rakk både manns og kvinneskjorta berre til beltet. Sidan då kvinneblusen kom meir på moten, la dei mykje arbeid på han med saum og anna pynt for å gjera han vakker. Det er ikkje råd å måla kva verd linen har hatt for mennesket si utvikling. Me får nya oss med å slå fast at han høyrde med mellom dei eldste kulturplantene. Frå pålebyggningane i Sveits, veit me at han vart dyrka lenge før folkevandringstida. Og mumiane i Egypt, som vert rekna for å vera 3 — 4 tusen år gamle, ligg sveipte i linklede.

 

Hamp.

For mange er hamp berre eit namn, som lenge gjekk att i hampetrå og hampetau. No er dei borte, og straks veit me lite om denne tekstilplanta som har hatt så mykje å seia på mange område for mennesket. Hamp har fylgt lin som tekstilplanter både hjå oss og i store deler av verda elles. Det var desse to som gjorde det mogleg for mennesket å vinna fram på dei store hav. Til det trong dei gode segl og mykje sterkt tau. No er det vel helst forbode å dyrka hamp hjå oss, for han kan innehelda det narkotiske stoffa hasjisj og marihuana. Dette må ha vore lite kjent før, for elles kunne ein ha venta eit stort misbruk. Men heilt ukjent har det ikkje vore. Det første kjennskapet me har til dette er frå ei gammal gresk soga. Ho fortel at skyttarane vaske, seg ved å gni seg inn med hampefrøolja og tok rus ved å anda inn dampen av hampefrø, som vart kasta på varme steinar.

Hampen gav grovare fibrar enn linen, men dei finaste låg ikkje langt etter. Av linen kunne dei ikkje få både fiber og frø, men det kunne dei av hampen. Dei var også ulike på det viset at med linen måtte ein vera varsam med gjøtslinga, mens hampen derimot mest ikkje kunne få nok. Når ein ser desse kraftege plantene, som kan verta fleire m. høge på eitt år og som står med kjempestort bladverk, er det lett å skyna at ho må ha krav på mykje gjøtsel. Difor fekk ho også den kraftegaste jorda, gjerne der det var gjøtselsik frå uthus. Ein hampeteig eller hampevelta, som den gjerne vart kalla kom ofte til å likna meir på ein skog enn på ein åker.

Det er berre lite me kjenner til den gamle hampkulturen hjå oss, men dei gamle hampnamna. fortel at han må ha vore mykje utbreidd. Det var truleg ikkje så store teigane kvar mann hadde, men alle hadde bruk for han til mangt, ikkje minst til fiskesnøre og material til segl. No kan me berre ein eller annan staden sjå denne kjempeplanta som pryd- og midtpunkt i ei blomeseng.

Nærslekta med hampplanta er neslefam. Særleg brennenesla hadde fine fibrar og vart brukt til veving av netleduk, som me kjenner best frå folkevisene. Her skal det berre minnast om det som eingong var.

 

Bastatau.

I gamle dager kunne ingen gå på krambua og kjøpa billeg plasttau. Helst skulle dei kunna hjelpa seg sjølv, men då laut dei gå i lindeskogen og finna materialer. Dei hogde ei bør lindestakar, la dei i vatn og leste dei ned, så dei ikkje fekk tørka. Ein tok dei helst i svainga frampå våren. Bastfibrene låg som eit langsgåande lag på innsida av borken. Då stakane hadde lege passe lenge i vatn ,tok borken til å røyta og fibrene løyste seg. Borken svadde lett av, og då kunne ein ta i ferd med å reinska borkmassen frå og ein sat att med dei lange bastfibrane i handa. Ein la borken over kneet og snudde fibrene ned. Med ryggen på tolekniven feia ein bort den daue borkmassen. Det var eit ufyse arbeid å stella med den slimete borken, men hadde ein fangskinn på, gjekk det fint likevel.

Den reine basten var lett å riva frå einannan i tynne strimler. I små buntar vart dei hengt opp til tørk og sidan langt bort i vente på vinteren. Då kunne ein sitja i stova og tvinna eller slå tau. Dei som dreiv dette arbeidet i større mun, kunne ha bra hjelpemidler, men ein hjelpte seg utruleg godt med eit bastekjevle. I indre Ryfylke har det vore tvinna bastetau like til det siste, og mange gamle kan nok kunsta enda.

Den linda som skulle brukast i bastproduksjonen, vart skytta på ein særs måte. Treet vart kylla i manshøgd. Så veks det ut i toppen ei ny kruna med mange greiner. Då dei vart passe tjukke, var det dei som vart hogne for å gje bast. Sidan rann det ut ei ny kruna, som etter nokre år kunne hoggast ned for å gje ny bast. Slik kunne ein halda fram med å hausta krunene på linda gjennom mange generasjonar. Sjølve stamma kunne ikkje veksa seg lenger, men ho heldt fram med å leggja på seg i vidde og vart med åra tjukk og diger. Det vart brukt same fremgangsmåten med kydling og hausting av ask, men då var det borken som vart skava av og brukt til for. Dei kydlestuvane som endå står att, bør få stå. Då vil dei stå som ekt levande minne om fedrane våre, som sleit seg fram i hardt arbeid og hadde evne til å hjelpa seg sjølv.

 

Dei gamle sengene.

Me tek inn i bestestova på ein gard i førstninga dette hundåret. Bestestova vart brukt til gjesterom, og der stod mest alti ei - eller to oppreidde senger. Ofte stod dei der som eit status symbol. Gjerne var ei himlaseng, men seinare kom det på moten me uttrekksseng. Me skal berre sjå litt på korleis ho var oppreidd.

Ingen av dei hadde det me no vil kalla madrass. På botnen låg eit tjukt lag god halm, som oftast låg laus, men han kunne også vera stappa i ein stor pose, sydd saman av jutesekker. I kvardagssengene låg han oftast laus. Det var mest praktisk slik, då var han lettast å ruska opp etter å ha sike for mykje sama. Over halmen låg eit teppe som vart kalla bossbreida. Ho var som regel det mest uvande klede i senga, gjerne eit noko slite åkle. Namnet dekkjer godt den oppgåva ho hadde. Ho låg breidd ut over halmen eller halmstubben (bosset ) og skilde dette frå dei andre sengkleda.

Over bossbreida låg to kvitlar (ullteppe), ein over - og ein underkvitel. Namnet kvetil er eit gammalt norrønt namn. Det skal koma av kvit og syna til at han var voven av kvit ull. Sidan vevstolane ikkje var breie nok, var dei sydde saman av to bredder. Over kvitlane låg dyna. Navnet kjem av dun. Når me seier dundyna vert det som smør på flesk. Går me litt lenger tilbake i tida, var det skinnfellen som hadde denne plassen. Han var sydd saman av fem eller seks lodne saueskinn. Ullsida snudde innover og gav ei god og lun lega. Kjøtsida, som snudde utover, vart gjerne utstasa med påtrykte teikningar. Andre tider hadde ho eit påsydd klede, og med dette fekk me navnet åkle. Åkle tyder det som er kledd på eller kler på. Øverst i senga låg høyendet, norrønt høgindi. Det kjem av høg, høg puta. Truleg kan det også tyda lagleg, det som var lagleg eller godt å liggja på. Frå soga kjenner me til at storfolk som hadde lang veg til kyrkja, bygde kyrkja på garden. Ei slik kyrkja vart kalla høgjendkyrkja. Dei fekk då ein lagleg kyrkjeveg. Det står om dette Gulatingslova. Mellon namna på sengkleda, finn me endå eit gamalt namn, var. Det kjem av det norrøne ver og tyder det som skal verna. Me kjenne alle namna dynevar og putevar. Ei seng som er gjort ferdeg til bruk, seier me står oppreidd. Her møter me det gamle ordet reide, gjera klar eller ferdeg. For sjølve senga har me også mange gamle namn, men her har eg nemt berre det ho vart oppreidd med.

 

Kveik og tette.

Då dei før i tida ein sjelden gang baka gjæra brød, var dette ikkje gjær å få kjøpt. Dei måtte ordna med dette sjølv. Dette vart gjort på fleire vis. Ølbrygging var vanleg, og så tok dei vare på kveika(ølgjer) etter brygginga. Ho kunne gøymast til neste gong det skulle bryggjast eller bakast. Some stader bruka dei ein kveikstokk, som var ein liten trekubbe med fleire uthola lommar. Han kunne hengjast opp og kveika fekk tørka og kunne då vera til bruk i lang tid. Det var berre å ta den tørka kveika ut or lommane, bløyta ho i mysa og ha det i vørteret eller brøddeigen. Ein trang ingen stokk til å gøyma kveika i. Ho kunne ganske enkelt smørjast på eit plagg og hengjast til tørk. Mange fletta grove halmbrikker og la ho på. Då fekk ein samla meir.

Då det vart slutt med ølbryggjinga, laga dei surdeig av mjøl og vatn. Brøddeigen vart då noko sur, difor fekk han dette namnet. Før deigen vart forma til brød, vart det teke av ein deigklatt, som vart sett bort og bruka ved neste baking. Men ein kunne ikkje gjera dette mange ganger. Surdeigen utarta, vart surare etterkvart og måtte skiftast ut med ny deig. Sålenge ein ikkje hadde omnar å baka i, vart deigen forma til tjukke kaker og steikt på omnen eller på særskilde steikeplater. Desse kakene kalla ein syrekaker, som også no er ein gjev mat. Somme forma deigen til passe store brød, som vart lagde i gryta med lok over og steikt. Desse brøda vart kalla grytekaka. Somme mura også opp bakaromnar, gjerne av naturstein. Dei tok gjerne mot brødbakst også av andre.

Somme laga tettemjølk. Ho måtte også syrnast med ein eigen kultur. Ho var jamn og fin, litt seig og syrleg. Tetten måtte setjast til mjølka mens ho var søt, og så kunne ein sidan halda fram med å syrna med ferdeg tettemjølk. Det var berre om sommaren ein laga ho, og så måtte tetten gøymast vinteren over. Dette vart gjort mest på same måten som ein gøymde ølgjera. Men ein gjorde det oftast ganske enkelt ved å bløyta ein bommulleklut i frisk tettemjølk og lata han tørka.

 

Gryta.

Når me tenkjer på gryter, vert det vel helst om dei svarte malmgrytene som var så mykje i bruk før i tida. Det står forklart om gryta at ho er eit rundt kar som ein kan koka eller steikja i over open eld. Det siste må me sløyfa no, for det er lite som vert kokt eller steikt over open eld.

Gryta er eit gamalt namn, men me har kunna koka lenge før gryta kom i bruk. Det kan me sjå på ein annan gong. Namnet kjem av det norrøne grjot, som tyder stein. Ei gryta var frå først av ein uthola stein, helst av den mjuke klebersteinen. I gamle klebersteinebrot kan me sjå korleis dei arbeidde grytene fram or fjellet. Me har mange stadnamn på gryt, grot eller grøt, men det er berre få plasser det finst illegrøstein. Desse namna fortel helst at det er steinfulle stader. Me kjenner mange slike, t.d. Grøtnes, Gryteknuten, Grotli, Grødheim o.m. fl. Steingrytene finst ikkje meir, og malmgrytene fer til å minka. Det er helst kasserollar av alluminium, kopar eller rustfritt stål som har teke over. Kasserolle er eit namn som er lånt frå Italia. Det skal koma av cazza, som er eit lite kokekar med skaft.

Kopar er eit gamalt metall som har namnet etter øya Cypros. Alluminium er eit nyare namn. Det skal ha fått dette namnet etter alun, endå det ikkje har noko med dette å gjera. Det skal einast vera fargen som liknar på einannan.

 

Dei små bakaromnane.

Det var ingen brå overgang frå det usyra flatbrødet til meir moderne gjærbakst. Det var flatbrød og graut som hadde vore mjølmaten i fleire tusen år, og slik måtte det vera så lenge me berre nytta heimala havre- og byggmjøl i maten. Me kunne ikkje få hevjing på dei mjølslaga. Annleis var det med rugmjølet, men det måtte kjøpast, og så hadde me ikkje omnar til å steika eller baka i. Den første gjærbaksten var truleg syrekaka og grytekaka. Syrekaka kunne steikjast på omn eller bakstehella og grytekaka vart steikt i gryta. Slike gryter var truleg laga særs til dette bruket. Dei hadde flatare botn enn vanleg, og midt på utsida var ein fast ring, slik at ho kunne seinkast halvt ned i omnen. Øvst hadde ho ein markert fals for det tunge malmloket. Ei slik gryta. vart som ein liten bakaromn, men sidan det kunne steikast berre eitt brød om gangen, var dei seine i bruk og difor heller ikkje mykje i bruk. Somme let mura opp små bakaromnar av teglstein. Dei gav gode brød, men var ikkje alltid praktiske i bruk. Det gjekk med mykje ved, som måtte vera tørr. Skulle omnen nyttast fullt ut, ville det lett verta formange brød om gangen. Somme gjekk saman i lag om bakinga, og då fekk dei dette til å høva betre, men dei kom aldri allment i bruk.

På garden Nerhus hadde me ein langt eldre type bakaromn. Han var murt opp i eldhuset av naturstein, eldegrøstein eller fyllit. Han var den einaste i bygda til me fekk dei som var murte av teglstein. Me tykte det var særs interessant med denne omnen i naturstein, men han var ikkje i bruk i den tida eg kan minnast. Han vart kalla bakaromn, men eg hadde mistanke om at han kanske hadde vore brukt meir til tørking av korn og malt.

Dei små bakaromnane tek ingen stor plass i Strands historie, men dei treng ikkje verta gløymde. I førstninga av dette hundreåret fekk me komfyrar med steikerom i, og då vart dei gamle koka-komfyrane kasta ut og alle kunne steika sitt eige brød. Frå andre sida tok steike romet opp mykje av kokeplassen, og dette var eit stort tap ved dei nye.

Begge dei to typene malmkomfyrar fekk berre kvar sin generasjon å vera i bruk. Dei er borte for alltid og kan snautt nok finnast att i bygdemusea.

 

Smør

Smør er eit gamalt ord, men på gamma1 norsk heitte det smjor. No brukar me mykje det kunstsmøret som kallast margarin, men smør får det ikkje heita. Før hadde me fleire slag smør, og for å halda skil på desse, kala me det kusmør, som heiter smør no. Alle veit at smør får ein av feittet i mjølka. Når ho vert separert, skil fløyten seg ut og mjølka vert mest fri for feitt. Sidan vert fløyten kinna, og då skil han seg i smør og saup. Av sauemjølka kunne ein også få smør, men det vart kalla sauesmør. Det vart slutt med å mjølka sauene. Det vart slutt med å mjølka sauene ei tid før århundreskiftet. Det kunne iblandt finnast andre typer smør, som gjerne vart bruka når ein ikkje hadde anna.

Det står att å nemna det smøret ein fekk av svina. Det vart laga av isteret, var drivande kvitt, men smaka ikkje godt. Det var visst ingen som lika svinesmøret. Alt feittet på svinet var elles godt, også då det vart bruka som smør, men det me kalla svinesmør låg langt nede i smak. Særs dårleg høvde det på potetkaka. Ville ein bruka mjølk attåt maten, måtte ein helst la dette vera. Kaffi døyvde noko betre den vonde smaken, og elles var det berre å leggja augo att og la det stå til. Det vart nok prøvt å gjera dette smøret noko betre med å tilsetja sukker pepar o.a. Det vart berre så lita hjelp i det. Svinesmør var og vart svinesmør. Det var ikkje berre smaken som var vond, lukta var ikkje stort betre. Dei gamle torde ikkje nemna dette smøret, og ungane måtte læra å ha vørnad for maten, men dei grein ofte på nasen åt dette smøret som aldri ville ta ende. Mange barn sa dei lenkta etter vårsilda. Då ho kom, vart røykt og i speke, var ho god avløysar for svinesmøret. Tidene har snudd seg. No et ingen svinesmør lenger, og svina har berre lite isterfeitt. Margarinen er billeg og god, og kyrne mjølkar så mykje at ein sit att med eit smørberg, som ingen vil kjøpa. No er siste utvegen med smørfeittet å blanda fløyten i kraftfôret til kyrne. Dette har hysteriet om feittbrukt ført til, og slik vart utfallet av arbeidet gjennom mange år med å hevja feittprosenten i mjølka.

 

Mjølkenamn.

I eldre tider hadde me mange namn på forskjellige slag mjølk som no held på å verta glymde. I dialekten her i Strand heitte mjølka mjilk, og det seier eg endå. Etter ei tid vert mjølk sur. Då har mjølkesukkeret gjera over til mjølkesyra. Først vart ho blåsur og kunne vera skadeleg å drikka. Då hadde det vore fleire slag gjeringar i ho, inntil mjølkesyrebakteriane fekk overtaket og gjort reint. Då vart ho kalla skjør. Namnet skjør skal koma av å skjera, men det ligg like nært å tru at det kan koma av skøyrt. Mjølka vert så skøyr at ho kan skjerast. Dette ser me når me et settekolla. Settekolla var mjølk som var sett bort i ei kolla for å verta sur og fløyta seg. Dette tok berre kring eit døgn om sommaren. På fløyten vart stødd sukker og så åt alle av same kolla. Dette var noko av det beste ein kunne få. No kallar ein dette rømmekolla, (men kolla er det ikkje).

Surmjølk var det vanlege drikka til maten, men som tørstedrikk vart ho gjerne blanna med vatn og vart kalla bleng. Ho vart ofte samla opp på stølane om sommaren for å ha til vinterbruk. Då måtte det vera vasslåk på kjeret, så ikkje mjølka vart øydelagt av mygl.

Når surmjølk vert varma opp, skil ho seg i mysa og dravle. Dravlen kan skiljast frå og lagast til fatost og gammelost. Når mjølka skil seg slik, seier me ho kårar seg, me får kårt mjølk. Ho var mykje i bruk atåt grauten. Mysa vart koka inn til ho vart halvstiv. Då vart ho kalla myssmør og var eit vanleg pålegg på maten. Heilt innkokt vart mysa til ein fast masse, mysost. I tider med lite mjølk, kunne han rørast ut i vatn og brukast istaden for mjølk. Av fløyten vart det kinna smør, og då smøret var teke ut hadde ein att saupet. Det likna piska surmjølk, men hadde ein litt annan smak. Det kunne drikkast atåt maten, men ofte vart det

innkokt til det vart som graut og brukt på maten. Dette vart kalla saupdravle. .

 

Fatost.

Folk på Hedemarken er stolt over fatosten sin og har laga ein eigen forening som skal tala fatosten si sak. Tidlegare statsminister Oddvar Nordli har vore ein av dei ivrege i det laget, I Rogaland har me vore minst like glade i fatosten, men det er ikkje det same som at me treng ein eigen forening for å halda interessa oppe. Det er berre ille at dei store meieria har ikkje kunna teke seg av han. Markedet er kanskje forlite, og produkta har vore ujamne. Før var det jamt ein liten salsproduksjon på gardane, men alle hadde ulike typer. Det kom for ein stor del av at det fanst mange ulike typer bakterier som kunne gjæra osten, og dei hadde ulike krav m.a. til temperatur, Difor var det vanskeleg å få halda fast på ein god type. Ein hadde ingen reinkultur på gjæra, og difor vart resultatet mangeleis, men mange av dei gamle konene hadde lært mykje til å halda på ein god gjærtype dei hadde ala fram. Mi mor fekk fleire gonger på rad 1. premie for god fatost. Lagringstida hadde myke å seia. Sjølv ville eg helst lagra han kring tre år. Men den beste fatosten eg har smakt var fem år gamal. Nett no har me ysta nokre kg. ost og sett for langtidslagring.

Det kan ikkje gjevast ei kort oppskrift for laging av fatost for det er for mange ting å ta omsyn til, men eit stutt oversyn på framgangs måten kan takast med. Materialet for osten. er eggekviten i mjølka,(dravlen). Føyten kan takst ifrå med separering eller handskumning. Då står ein att med mager mjølk, som må stå til ho vert sur. Ved oppvarming skil den sure mjølka seg i Myse og Dravle. Slår ein denne blandinga over i ein pose av berstrie og hengjer han bort, vil mysa renna frå og dravlen liggja att i posen. Det er ein fordel at han får renna godt tørr før han vert flytta over i ostekaret. Her vert han smuldra mellom fingrane og lagt jamt utover. Trauet vert sett bort og dekka over. Etter kort gjæring vil ostemassen siga saman og verta tett. Då må han lysat opp med ein gaffel for at massen ska få luft. Gjæringa stoppar ein med salting. Så vert osten malen, forma og kan leggast til modning.

 

Ryfylkefatosten.

Ryfylke var lenge kjent for den gode fatosten, og her laga dei han lenger enn dei fleste andre stader. Dett kom av at mange bygder kom seint med i mjølkesalet, og då laut dei ta seg av mjølka sjølv og gjera ho om til smør og ost. Dette var eit arbeid for kvinnfolka, og det måtte gjerast med stor omhug og godt kjennskap til alt som virka inn på kvaliteten. Det var ei æressak å kunna levera det finaste smøret og den beste osten. Sume greidde dette betre enn andre, og om dei kunne gjetordet gå vida. Dette galdt ikkje minst for fatosten. Dei fleste kunne laga han, men det var berre nokre få i kvar bygd som kunne få han opp i den finaste kvaliteten, og dette var verst å få til for den langtidalagra typen. Me får vel seia at han vart laga i to hovudtyper, men frå først av var framgangsmåten lik for båe. Den som vart seld gjennom foretningane i byen, vart sjelden lagra lenge, og var tiltenkt å brukast straks. Han kunne kallast ein mjukost type og likna mykje på den meieria har produsert.

Osten vart laga av handskumina - eller separert surmjølk. Først måtte mjølka blengjast. Det vil seia ho måtte varmast til dravlen, ostestoffet, skilde seg frå mysa. Mysa kunne kokast inn til ein brun graut, som dei kalla møssmør. Det kunne brukast til møssmørsupa eller blandast med vatn til tostadrikka, men med tilsetning av litt sukker, vart det eit godt pålegg på maten. Den blengde mjølka vart slegen opp i ein striepose og hengd opp så mysa fekk renna godt av. Ostestoffet vart då ganske sprøtt og kunne smuldrast mellom fingrane til eit passe tjukt lag i ostetrauet. Der måtte det ikkje liggja for tjukt, for lufta måtte få god tilgang gjennom massen. Trauet vart tildekka og sett på ein lun plass til gjæring. Temperaturen måtte passast, men dei bruka aldri termometer. Vår og haust heldt dei for å vera beste tida. Då var det lettast å halda den rette temperaturen. Sumaren kunne vera ei vanskeleg tid, for då ville det jamt verta for varmt. Ost som gjæra for fort, vart lett for sterk og ofte litt ram i smaken.

Når massen hadde gjæra litt, vart han seigare og seig lett saman. Då måtte ein gå igjennom med ei skei og løysa, så lufta slapp godt til. Passa ein ikkje på å gjera dette i rett tid, merkast det lett på smaken. I passe tid måtte gjæringa stoppast med salting. Dette vart gjort etter skyn, men måtte ikkje vera forlita. Truleg spela saltmengda inn på fleire måtar, m.a. for korleis ettermogninga ville verta, og det hjelpte også til med å halda osten passe mjuk og fukteg, så han ikkje sprakk så lett.

Etter saltinga vart massen malen på kjøtkvern og knadd litt til han vart jamn og fin. Det var ikkje alle som mol han, men då vart den ferdege osten litt ujamn og ballet. Så skulle massen pressast ned i ostekolla og stå der under første mogningstida. Kolla var av tre og hadde form som ei stor blomepotta. I botnen hadde ho ein gjennomskoren kross, der den salte mysa kunne renna av. Kolla vart kledd innvendeg med eit strieplagg, så ikkje osten skulle gro fast. Massen måtte pressast jamt og godt, elles ville osten siden koma til å tørka ujamt og sprekka. Og ein sprukket ost var det ingen stas med, og ein slik ville dei helst ikkje setja på bordet til framande. Når heile ostemassen var pressa ned i kolla, vart striekledet bretta over, og det vart lagt på ein farg, eit press, som var eit laust lok med ein stein på. Slik vart osten ståande ei tid, og siden kunne fargen takast bort og kolla løftast av. No kunne osten brukast, men reknast ikkje for å vera fullgod på ei tid enno. Det var langt frå at denne osten vart lik hjå alle, men eg vil få nemna at det var to typer som skilde seg ut i farge og kvalitet når dei var gamle nok. Den eine fekk ein lett gyllengul farge og den andre vart lett karmosinraud, men slike ostar var sjeldan handelsvara.

Den beste fatosten eg har smaka på, var nyspretta og fem år gamal. Han hadde ein lett raudfarge og så fin smak at eg ikkje har kunna gløyma han sidan. Det er inga ysting på gardane lenger og dei fleste som kunne laga god fatost er borte, og dei sist nemde, som eg kunne kalla edelfatost, får me aldri sjå meir.

 

Sauesmøret.

Den matkulturen me har no krev smør. Me vil alle ha smør på brødet, og får det, for det finst i rikelege mengder. Slik har det ikkje alltid vore. Før margarinen vart produsert hjå oss, hadde me berre natursmøret frå kyrne å halda oss til, og dette strakk ikkje til. Bøndene måtte spara på det for å gjera det om i reie pengar til å betala skattar og avgifter med. Fattegfolk hadde ikkje råd å kjøpe det, og måtte berga seg best mogleg med andre ting. Sild og fisk gav god erstatning, og naudå ala fram så mangt ein måtte hjelpa seg med. Kyrne mjølka lite, og om vinteren mest ikkje. Ein måtte spara på smøret om sommaren, for å ha. noko att til vinteren. Når eg nemner svinesmøret, vil mange kjenna seg att. Då det leid mot jul, vart det slakta ein eller to store griser, og dei kunne gje grisesmør nok for storparten av vinteren. No vil me ikkje hefta oss meir med dette, me sjå litt på ein smørtype som er gløymt. Grannen min fortalte meg om dette for mange år sidan.

Då sauene hadde lamma, gav også dei mjølk. Det var nok ikkje meir enn at lama hadde tronge alt saman, men dei laut dela med seg då det leid litt frampå sommaren. Dette kunne ordnast på ulik vis. Drygde ein med mjølkinga til lamma var såpass store at dei kunne greia seg sjølv, vart dei skilde frå mora og fekk ikkje meir mjølk. Dette var ein hard kur. Lempelegare vart det dersom lama fekk patta mødrene sine om dagen, men stengde frå om natta. Dette førte den første tida til ei svær brækting med både sauene og lamma, men dette gav seg etterkvart. Sauene vart mjølka kvar morgon for ho som hadde samla seg gjennom natta. Sidan vart sauene og lamma slepte ut saman på beite.

Det vart nok ikkje så stor produksjonen av dette, men alt muna. Mjølka vart stellt på same måten som kumjølka og fløyten vart kinna til smør. Grannen min fortalte at dette smøret vart ikkje så godt som kusmøret, for det hadde ein forunderleg søtsmak, som han ikkje lika. Produksjonen må også ha vore krevande, og denne driftsforma fall heilt ut ei god tid før det nye hundreåret tok til.

 

Enksete.

I den katolske tida vart det kravt at del geistlege skulle leva ugifte. Dette sette Luther seg sterkt i mot, og han la grunnlaget for eit heilt anna livssyn. Han seier: ”Då Gud hadde skapt mann og kvinna, velsigna han del og sa: ”De skal veksa og auka og fylla jorda”. Dette er meir enn eit bod. Det er eit guddommeleg verk som det ikkje står til oss å hindra eller lata vera å fylgja”. Dette livesynet vart også kjent i Norden. Det vart gjeve ut mange småskrift om dette emnet, og prestane tala om dei frå preikestolen. Kor sterk rørsla var, ser me best av at lenge før reformasjonen vart vedteken på riksdagen i København i 1536, tok katolske prestar til gifta seg. Men med dette dukka det opp eit nytt spørsmål: Korleis skulle ein forsørgja enkja og barna når ein geistleg døydde ?. Regjeringa var glupsk etter å rana til seg det kyrkja hadde ått før, men var sidan knipen med å løna prestane. Det var heller inga omsut for presteenkjene, men ein kunne ikkje la dei svelta ihjel. Heller ikkje kunne ein venta at kyrkjelyden kunne ta seg av dei. Då fann kyrkja på den enkle utvegen å leggja børa på ettermannen, anten ved å gje embetet til sonen eller la ein annan få det som var villig til å gifta seg med enkja. Det siste vart det vanlege. Derfor fekk ofte den som søkte eit kall høyra: Tak enkja, eller du får ikkje kallet. Det var berre sjeldån ein prest dødde utan at det sat ei enkja etter han.

Styresmaktene gjekk ope med på desse vilkåra. Ei enkja hadde eit nådeår før ho hadde lov å gifta seg att. Dette må ha seinka tilsetjing av prestar. I 1585 sendt bispen i Oslo eit brev til kongen og bad om, at eit kall ikkje måtte stå ledig ut heile nådesåret for at den fattige enkja kunne verta forsørgd ved giftarmål og verta buande på prestegarden. Grunnen til at det sat enkjer i mest alle soknekall, var den at når ein skulle ta til som prest, var ein ung og ugift. Enkja etter presten var oftast mykje eldre. Når ho døydde stod det presten fritt til å gifta seg med den han ville. Oftast valde han då ei pur ung kona. Så overlevde ho mannen og fekk seg sjølv ein ung mann når ho vart gammal.

Med bispeenkjene var det annleis. Ein bisp vart vald mellom dei eldre prestane, og han var som regel gift. Han kunne heller ikkje ha to koner. Det vart då ordna slik at bispeenkja skulle få ein av gardane kyrkja åtte. Etter oppsettet skulle han vera den beste garde kyrkja åtte nest etter den presten eller bispen sat på. Det kunne og henda at ein slapp ikkje frå det på annen måte for presteenkjene heller, og då galdt same reglane for dei. Garden vart til enkesete. Me har eit omstendeleg skreve brev om garden Kvam i Strand som vart enkjesete for bispeenkjer i Stavanger. At bispeenkjene i Stavanger skulle høyra til Strand, kom av at bispen i Stavanger også var sokneprest i Strand. Dei prestane som var her var berre kapellanar under bispen. Dette har bisp Schavenius skreve om i Stavanger Stifts Jordebok, den såkalla “Grågås” frå 1626. Han seier at Strand opphaveleg høyrde under bispen i Stavanger, og dei inntektene som høyrde kyrkja til gjekk rett til bispen i Stavanger. Denne ordninga stod ved lag til 1834.

Garden Vaula var enkjesete for presteenkjene i Strand. Me kjenner lite til dette, men finn at i 1723 var det bispestolen som åtte garden og at han seinare vart enkjesete.

Det er elles lite me veit om prestane i Strand før reformasjonen og endå mindre om presteenkjene. Kyrkjene kjenner me og lite til. I 15 brev er kyrkja i Voster nemt, men me har ikkje namnet på nokon av prestane der. Den eldste av kyrkjene på Strand høyrer me første gongen om i 1280. Ho vert og nemt i fleire brev seinare, men det står ikkje eit ord om sjølve kyrkja.

Den første presten i Strand me kjenner namnet på heitte Sigurd. Han var med i eit par retssaker, og det er derfrå me kjenner namnet. Det er diverre helst frå rettssaker me kjenner namna på dei første prestane våre. Då var det helst vrangsidene som kom fram, og det gode arbeidet dei gjorde, vart det ikkje skreve noko om.

 

Sengjagraut.

Det var ein urgamal skikk å gå med sengjamat til koner som hadde født barn. Alle konene i grannelaget kom med kvar sin grautambar, som gjerne var særs arbeidd for dette. Grauten var av beste slag, og det vart overflod av han i barselgarden. Denne grauteberinga bygde på tradisjonar frå lengst svunne tider. No er dei gløymde og det vart slutt med grautberinga, men den heldt seg her i Strand inn i førstninga av dette hundreåret. Sidan vart grauten skifta ut med små gaver, helst til barnet. Den gamle skikken med sengjagraut kan me fylgja til bake til før kristen tid. Eit gamalt namn må ha vore nornagraut. Slik finn me det endå på Færøyane. Der heiter det at første målet ei barselkona får er nornegraut. I Setesdal heiter det nonegraut, som må vera plent same namnet. Nornene var gudinnene for lagnaden, og at dei vart dyrka, ser me skildra i Edda - kvadet. Første strofa i eit dikt om Helge sin fødsel, heiter det: Natt var i gard, nornir kom der, som gjevingen liv og lagnad sette. Diktet går vidåre og fortel om nornene som spann lagnadstrådar av gull, som dei feste midt under månesalen. Sengjagrauten (nornegrauten) må frå først av ha vore ein offergraut til nornene, som skulle spinna lagnadstrådane for den nyfødde. Det var mykje om å gjera å få nornene i godlag då dei skulle spinna lagnaden for heile livet og sidan fylgja opp med hjelp og gode råd i vanskar som måtte koma. Dei gode nornene går att i sagaene, og i eventyra finn me dei som dei tre gode mostrene som hjelper i vanskar. I kristen tid vart nornene erstatta av jomfru Maria, slik me finn ho i eventyra som jordmor. Derfor vart ho påkalla ved forløysing av barselkoner.

 

Barsøl.

Barsøl er ei avstytting av barnsøl. Ølet var langt ned i tidene ein heilag drikk. Det kom av kornet, som hadde det evige livet i seg. Ølet hadde teke over noko av dette. Dei såg at det gav ein ekstra styrke og eit ljosare sinn. Når me ser på dei sagna om barsølet, finn me noko av heidendomen, kristendomen og gjerne ei blanding av dei begge. Difor er det vanskeleg å skjera reine linjer eller halda dei ifrå einannan. Barnsølet var under heidendomen venteleg knytta til namngjevinga til barnet. Det var ei stor høgtid, og då måtte ølet fram. Det vart drukke for barnet si helse og framtid. Namngjevinga gjekk etter faste og strenge former, som ikkje måtte brytast. Somt av dette vart det halde på langt ned i tidene.

Kristendomen tok også over barnsølet. Også her vart det drukke på namngjevingsdagen, dåpsdagen. Like til det siste har dei kalla denne festen barsøl, endå om det ikkje har funnest øl av noko slag. Mange av våre kristne tradisjonar er påbygg på heident grunnlag. Dei vart tilpassa den nye tida og det gamle grunnlaget skulle gløymast etterkvart. Det vakte minst motstand, og det var paven sitt råd at det skulle gjerast slik. No synest mange det er upassande at det skal heita me dreg på ein gamal arv, som ingen vil vedkjenna seg lenger.

I barnsølet har, eller hadde me ein tradisjon som ikkje hadde gamle røter hjå oss. Det er skikken med inngangskonene si innleiding i kyrkja barasøldagen. Dette var noko som gjekk føre seg før dåpen. Den grunner seg på den mosaiske reisingslovar. Dei gav påbod om reinsing av barnsølkona og med offer på den 14. dagen etter fødselen. Ho måtte ikkje koma inn i kyrkja før presten hadde føreteke den faste seremonien før gudstenesta. Han heldt tale for henne, reinsa henne for ”heidenskapen”, tok ho i handa og leidde henne inn i kyrkja gjennom sakrestidøra. Då var ho fri som alle dei andre, men ho hadde ikkje fått lov å gå inn hoveddøra før ho var reinsa og ført inn av presten.

 

Potetkaka.

I oppvekståra mine var det vanleg å kalla potene for eple eller jordeple. Namnet potet høyrde ikkje til mellom bønder. Det høvde best for byfolk og andre som gjerne ville vera noke fin på det. Me tykte dei knota som kunne bruka dette namnet. Det høyrde liksom ikkje heime i språket vårt, og det varte lenge før det kom i vanleg bruk ute i bygda. Det gjekk også lenge smått med potetdyrkinga, men etterkvart fekk ho større plass i kosthaldet. I lang tid vart ho meir avgjerande for dette enn ho er no. Potetkaka og vassgraut vart lenge mellom hovudrettane - i alle høve på gardane.

Potetkaka kalla me vanleg for hellekaka eller eplekaka. Det første syner til at ho vart steikt på hella og det andre til at ho vart laga av eple eller jordeple. I dag kan ein vanskeleg skyna kor avgjerande ho vart i det dåglege kosthaldet. Me som er gamle, har for ein stor del vakse opp på dette kosthaldet. I dei fleste heimane hadde dei ein eller to steikedagar for veka, og i eit stort hushald var det store mengder som skulle til for å metta alle. No er dette slutt, men potetkakene er ikkje gløymde. Dei kan kjøpast i dei fleste matvare forretningane - og helst som ei luksusvara.

Men det skal med eingong vera sagt at desse kjøpekakene på ingen måte kan måla seg med dei som vart steikte heime og var ein hovudrett i dei fleste heimane. No får ein nokre tynne, bleiksteikte leivar, som det mest ikkje er korkje smak eller mat i. Seige og tørre vil dei også lett verta, og me må helst sjå på dei som ein liten ekstra smakebit - og snautt nok det.

Dei potetkakene me brukte før var tri - fire ganger tjukkare. Det var ein kunst å steika dei godt utan å få store brannblører. Små blører gjorde lite på smaken, men dei store øydela det beste av han. For å sleppa desse, måtte ikkje elden vera for sterk. Lauvris var godt å elda med. Kakene vart laga av nykokte poteter og malne i trekvern. Det høvde ikkje å bruka kjøtkvern til mala med, for då ville kakene verta for faste og ikkje så gode. Det same vart også tilfelle dersom den ferdege deigen vart kjevla ut. Han skulle knadast og klappast ut til dei vanleg runde formene og steikast på begge sidene. Den ferdegmalne deigen måtte tilsetjast passe mengder mjøl, oftast bygg- eller havremjøl og knadast godt saman til ein høveleg fast deig. Kakene smaka best andre og tredje dagen etter steikinga. Sidan tørka del, vart fastare og mista den fine smaken.

Det var det heimekjinna smøret og den gode fatosten som sette smak på potetkakene, og skal ein få dei rekteg gode, må ein nytta det same no også, men då kan ein få det eg vil kalla fysnemat og ingen kan by meg noko som smakar betre. Godt smør og gjerne fleire år gamal fatost må til skal potetkaka nå det høgaste i utsøkt smak.

Ikkje alle smågardane kunne ha smør heile året, og då laut ein hjelpa seg med eit eller anna som kunne gå istaden. Her vil eg nemna svinesmøret, som vart koka opp av bukfeittet til julegrisen, men det var aldri kjærkome som smøring på potetkakene. Då var det langt betre om me fekk nytta steikt fleskefeitt. Men med røykesild i eine handa og potetkaka i den andre, kunne ein også verta mett.

Det vert ofte tala om mors kjøtkaker, men her vil eg få minna om mors potetkaker. Hjå meg står dei som toppen på all god mat, men dei får vel lita seg med å stå att som minne frå gode barneår.

 

Siltre med lampar. Hårkniv.

Endå kan me kalla ein mjølkesil for siltre. Det er ein 1eivning frå den tida han var arbeidd av ein trestokk. Mjølka vart sila gjennom eit tøystykke eller ein bit metallduk. Men før den tid vart det bruka noko dei kalla lampar. Eg har sett dei i bruk berre ein gong på ein einsleg fjellgard i tjue åra. Då vart det fortalt meg at lampar vart laga av tjukk tråd, spunnen av godt reingjorde kuhalar og fletta saman på underleg vis, som herre få no kjenner framgangsmåten til. Han sila mjølka godt, men var ikkje så lett å halda rein.

Mest det same kva mjølka var sila med, skulle ikkje hår kunna lura seg gjennom. Difor har eg undrast over at det heilt ned i seinare tid vart bruka å håra det smøret som vart kinna på gardane. Til dette vart bruka ein sløv bordkniv. Etter at smøret var teke opp or saupet, vaska, salta og knøa saman, vart det gjennomskore på kryss og tvers med denne kniven. Meininga var nok at mogelege hår skulle hefta seg på kniven. Med det gode mjølkestellet skulle ikkje slike kunna finnast. Likevel heldt bondekonene lenge på denne gamle arbeidsmåten.

Fløyten måtte helst vera godt sur før han vart kinna. Då fekk smøret ein kraftegare smak. Elles heitte det at det smaka best etter at det var blitt harskt. Det vart i alle fall drygast slik. Ein annan ting var saltinga. Ho var så sterk at no ville me ha kalla det skamsalta. Saltet var elles av det grove slaget og knust på ei steinhella med ei rullande flaska. Det hendte nok sidan at ein fekk eit stort saltkorn mellom tennene, og det vart oftast fylgt med eit høgt: ”Au”. Men det må leggjast til at det var ikkje alltid ein vart utskjemt med å få kusmør på maten. Det var helst om sommaren ein fekk smør, og det måtte seljast, for det var ein av dei få ting ein kunne gjera om i penger. Det var nok her hjå oss som det heiter frå Etne: “Smør bruka dei så å seia aldri til kvardags. Istaden bruka dei smult, potetstappe, prim, saupgraut og suvlagraut.

 

Handkvern.

Då korndyrkinga tok til, må spørsmålet straks ha kome opp om å kunna knusa det. Det enklaste var å krasa det mellom to steinar. Me har steinar med skåler, som kan fortelja om dette. I Tyskland såg eg ein stad ein kjempestor stein med mange maleskåler. Kvar familie i nærleiken må ha hatt si eiga skål, så dette må ha vore som ei bygdemølla. Eg syntest sjå ein flokk kvinner med kvar sin malestein, opptekne med arbeidet, men i godt drøs.

Handkverna må ha vore neste steget i utviklinga, og ho var delvis i bruk inn i dette hundreåret. Difor kjenner me godt til korleis ho var og vart brukt. Dei fleste var nok svært primetive, men ulike på mange måtar.

I min barndom var det att ei handkvern her i bygda. Ho stod oppsett inne i ein kjøkken og var berre lite i bruk. Alle som budde på den garden er døde no, men i ei anna grend lever enno ein mann, som fortalde meg at han hadde male på handkvern. Dei siste åra var det helst gryn dei mol. Det var lettast å få til, for det var berre kjerna som skulle klemmast ut or skalet og sollast frå, og så var gryna ferdege. Det skulle meir til for å få til nokolunde fint mjøl. Ved første gongs maling vart kornet berre til grøp, som sidan måtte malast på nytt. Namnet seier at ho måtte sveivast for hand, og dette var heller ikkje så enkelt. Slik vart det til at handkverna mot slutten stod berre som ei naudverja.

Dei små handsteinane, berre kring 30 cm. i tverrmål var for lette og av for dårleg kvalitet til å gjera godt arbeid. Då dei større bekkekvernane kom, var steinane arbeidde av fagfolk og av god kvalitet. Dei var av glimmerskifer innsprengde med harde krystaller av granat. Dei arbeidde som tenner og mol kornet sundt. Desse gode steinane kom for det meste frå Selbu i Trøndelag. Der vart dei arbeidde av dyktege folk og frakta gjerne fleire mil ned frå fjellet. Dei handkvernsteinane eg har sett kringom her er av ein langt dårlegare kvalitet.

For all maling på steinkvernar, måtte kornet tørkast godt. Av rått korn kunne ein ikkje få skikkeleg mjøl. Ein prøvde dette mellom tennene. Godt tørka korn skulle ha kjerna som hard voks, men kornet skulle lite brennast før mjølet fekk ein vond smak. Tørking av kornet var eit arbeid i stova, også for det som skulle malast på bekkekvern. Dei lange sledeomnane hadde ei stor treskuffa under, og der kunne kornet liggja ei tid til fortørk, om vinteren, då det vart fyra i omnen, kosta dette ikkje noko ekstra. Fintørkinga vart gjort i gryta eller panna over svak varme, men då måtte ein stå over med stadeg omrøring. Eg har høyrt om ein mann på Holta som tok mot korn til maling. Han bruka å elda under ei stor eldegrøhella med høg jernkant, som han tørka kornet på.

Dei gamle fekk ikkje alltid vera vande på korleis grautmjølet var. Dei sa det kunne vera så storfliset at det skrubba mest som sopelimar ned halsen då dei åt. Ein gammal mann fortalte at dei som barn helst surmula litt for den flisette grauten, men det nytta lite. Faren sa berre: ”Klem i og et, ungar, han gjer godt når han er komen nedunder bakken”.

 

Dei gamle gardskvernane

Det tynnest i den ættleden som med tunge korn- og mjølsekker på ryggen gjekk inn og ut dei lage dørene i dei gamle kvenhusa og sat dei lange, mørke uversnettene i svakt lykteskin og mol kornet - Gudslånet - på dei små gardskvernane. Me kjente godt den vørdnaden som lag over alt som hadde med mat å gjera, og det lag ei nedervd høgtid over malinga. Det var eit arbeid som måtte gjerast godt, for mjølet skulle verta til mat for folket. Men på same tid fylgde det med noko trolsk, særleg om nettene. Gardskvernane lag oftast i små flaumbekker. flaumen kom under uver om hausten eller vinteren. Då laut tida nyttast godt, både dag og natt. Det var ofte kaldt og trekkfullt i dei gamle kvernhusa. Om dagane merkast det ikkje så mykje. Då var me meir opptekne med arbeidet, og dei gjekk toleg fort. Men nettene vart kalde og lange, og då mørket seig på, la det seg noko trolsk over det heile. Me kunne ikkje lenger sjå vatnet som dreiv kallen, men det kom så mange slag lydar der nedanfrå. Det susa vilt, peip, plystra og jamra seg. Villskap med trollkrefter hadde slept seg laus. Inne gjekk kvernsteinane i runddans og saman med matingsskoen freista hamla opp med læte utanfrå.

No er gardskvernane borte. Dei vann ikkje tevla lenger og seig saman av elde og vanrøkt. Malesteinane lag lenge langs bekkene og minte om noko som hadde vore. No har mange hamna til stas attmed husveggene. Men eg undrast ofte på kva dei kan fortelja til dei som ikkje sjølv har sete i eit kvernhus, sett og hørt dei i arbeid ei regntung, stummørk haustnatt i elvesus og trollæte og kjent fælska dra seg over sinnet og i einsemd tøygd dei lange natt-timane?

Her i Strand hadde me mange gardskvernar. Dei eldste hadde for lette og dårlege steinar og mol ikkje fint. Me har enno hermer etter dei som ikkje tykte noko vidare om flisgrauten. Men då dei fekk gode steinar som vart skygna, kunne dei mala fint. Men dei fleste hadde ikkje korntørka, og skulle det tørkast heime, var det inga enkel sak. Så gjekk malinga etter kvart over til dei litt større kvernhusa på Tau, som hadde fleire korntørker og betre tilsyn med kvernane. Men her fekk me heller ikkje mala utan at det fløymde over for mølla, og det var mange som skulle bruka kvernane, ikkje berre frå Strand. Hit kom dei frå dei fleste øyane i Ryfylke og endå heilt frå Utsira, så det vart ofte stor rift etter børten. Me fekk retteleg sanna det gamle ordtaket, at den som først kjem til kverna, får først mala. Det var fem kvernhus ved Taufossen. To av dei hadde to kvernar i kvart, og i nokre var der korntørker. Malinga var alltid godt førebudd. I god tid var det gjort ferdig sekker med ved til å fyra tørkene med, og kornlasset stod ferdig på låven. Ein laut vera klar til å ta ut straks flaumen kom, og det nytta ikkje å vera seint ute, for då kunne heile dagen gå før ein fekk børt. Det hjelpte ikkje alltid å vera tidleg heller. Einkvan kunne ha kome før, og så laut me gjerne venta til langt ut på dagen for å sleppa til - og då fall timane lange. Stundom høljeregna det, og då var det inga onnor råd enn å sitja inne i tørkedamp og mjølrok og venta. Eg var ikkje så gamal karen og lika godt å liggja nede på bryggja og kikka etter fiskane. Stundom hadde eg snøret ute, men det hendte aldri at nokon beit på.

Før kornet kunne malast, laut det tørkast. Det vart gjort i store flatbotna malmpanner, som jamt var over ein meter breie. Ein kall eller vasshjul dreiv to rørearmar for at tørkinga skulle verta jamn. Då kornet var innpå ferdig, hadde det lett for å brenna, og då laut me vera varsame med fyringa og hjelpa på røringa med ein stor trespade. Det var utruleg kor det kunne dampa av kornet den første tida, men han minka av etter kvart, og då det var ferdig, var kjerna hard og sprø. I sida hadde tørkene dør og lensetut, så det var lett å få kornet i sekkene att. Var nokon av kvernane ledige, var det berre å tømma det i via over kverna, setja vatnet på kallen og regulera finmalinga — om det tronast.

Ei slik kvern hadde to steinar som lag på einannan. Den underste lag fast, men oversteinen stod på kallakslingen og sveiv med same farten. Mellom desse steinane vart kornet knust. Men dei kunne ikkje liggja heilt på einannan, for då ville dei slitast fort og malinga gå seint. Difor var det ei sveiveordning så ein kunne heva eller senka kallen og med det også oversteinen. Dette avgjorde også finmalingsgraden. Men etter ei tid vart likevel steinane slitne og måtte. friskast opp. Dette vart gjort med ein steinhamar. Då vart kverna kvass og mol snøgt, men det første var det vanskeleg å få det finaste mjølet med ho. Vart ho reint for grov, kunne dei mala litt sand på ho først. Ei passe slett kvern mol fint, men seint. Det var nok mange som vart freista til å stilla ei nyhoggen kvern på finmaling, men då vart ho straks sløv og tilsynsmannen tolte ikkje slikt misbruk. Via, som kornet vart tømt i, hang laust over kverna. Nederst på framsida hadde ho ein tut som styrte kornet ned i steinauga. For at matinga skulle gå jamt, hadde ho ein stokk med matings-sko i enden (skakesko), som lag ned på oversteinen. Den ru overflata skok i skoen og rista ein jamn kornstrøm ned i møllesteinsauga. Tuten hadde ei spjell til å regulera straumen med. Vart han for stor, vann ikkje kverna svelja unna, auga rann over og kornet kasta ut i mjølet. Mjølet hamna ned i mjølkista i småe skvett. Ein fekk ikkje gløyma seg ut så ho vart for full, for då tok steinane mjølet med seg og kasta det bak kverna. Det var lett å passa om me mol i berre eit hus, men hadde me fleire, kunne det no henda at dei rann over.

Det anga so godt av det varme havremjølet, og jamt laut me smaka på det. Men i munnen vart det til klister og ville ikkje ned. Det var me vel kjende med og tok berre lite om gangen. Men då framande ungar stakk innom, var dei ofte for djerve i mjøllkipa, stappa munnen for full og heldt på å kjøvast.

Det lukta lang veg kva slag korn folk hadde. Var det dårleg hausta, fekk mjølet ein snev av mugglukt, og var det aldri så lite brent, kunne det ikkje skjulast korleis ein hadde stelt seg. Det var både skam og skade å ha svidd kornet, og då ville me helst ikkje ha andre inn i kvernhuset.

Tørkelukta var helst ufyseleg. Den første tida dampa og lukta det så sterkt at me ville helst ikkje vera inne i tørkeromet, men ein og annen gongen laut me likevel inn og ta ei grovrøring og leggja litt ved under panna. Då den verste dampen hadde gitt seg, var det varmt og godt å sitja der inne.

Me lika best å mala i det største kvernhuset. Der var det to tørker og to kvernar, så ein fekk arbeidet samla, og her var det folk rote seg saman om nettene. Ute kunne mørkna stå som ein vegg og regn- og snødriva piska kring novene. Den ville fosseduren og bølgebruset laga læte som grov ein djupt i sinnet, men inne var det godt å sitja langs veggene på dei lunka mjølsekkene. Kvernane surra svevndyssande, men i tussmørket gjekk drøset godt, og dei gamle gubbane fekk ein trolsk ham over seg der dei mjøllodne i hår og skjegg sat og fortalde fæle skrymtsogor og freista overgå einannan i å gjera det så uhyggelege som råd. Eg hadde vel ikkje så stor tru på dei, men likevel vart det som det levde av skrymt i kvar krå.

Det er meisla fast i minnet mitt om heimturen ei slik natt. På morgonsida tok me ut på den milelange turen. Mørkt var det og snødriva stod tett. Det var inga mon i å styra hesten. Han laut finna vegen sjølv, så me freista finna oss til rette under presenninga på dei varme mjølsekkene. Heim kom me, men hesten hadde fleire gonger nekta å gå, så me laut ut og med frakken for andletet gå føre og freista skjerma han for dei hardaste stormtaka. Heimkomen la eg meg og vona å få sovna straks, men var så omrumpla av alle inntrykka eg hadde fått, at det varte lenge før eg fekk dorma av i ein uroleg svevn.

Kvernane på Tau hadde elektrisk kraft frå mølla. Det var einaste plassen her inne me fekk oppleva noka slikt og var ein raritet så stor at mest ingen ting få dei gamle kvernhusa har bete seg så fast i minnet mitt, som den vesle 15 watt lampen som hang ned få taket i ei lang, tvinna snor og med ein enkel plateskjerm over. Det er så lenge sidan, at eg vågar å vedkjenna eit ugangstykke, eg eingong gjorde. Dette elektriske ljoset var noko så mystisk at og fekk det ikkje få meg. Eg hadde nok freista spørja ut dei som eldre var om det kunne vera farleg å kjenna etter oppe lampehaldaren. Det kan ikkje ha skremt meg, for og tok mot til meg og våga vona. Lampen hang litt høgt, og eg fann ein liten sinkbit og stakk opp i lampehaldaren. Det vart eit lite fres - og alt vart mørkt. Eg vart fælande redd for å ha gjort mykje gale og såg i fantasien dei dyre maskinene eg hadde øydelagt. Men ljoset kom straks att og ingen hadde set kva eg hadde funne på og og vart storglad for eg slapp å høyre noko etter det. Det trengst ikkje forteljast i dag at det var ein sikring eg hadde sprengt. Minnest eg ikkje feil var det 110v. likestraum, så han var venteleg ikkje så farleg. Det er vel ingen i dag som stirer i undring opp mot ein lampe i eit skyggefullt kvernhus? Men e lyt rå frå at nokon freistar å gjera etter ugagnstykket mitt, for i dag kan straumen vera farleg.

Veggen i kvernhusa kunne fortena ein artikkel for seg. Dei gamle tømmerveggene kunne fortelja så mangt. Heile veggene var utkrota. Tolleknivane hadde vore flitteg brukte i dei lange, gjerne einsame nettene. Det var så mangt som kom fram og laut krotast inn. Der var hjerter med Arne + Liv, skuter i alle utgaver eller andre ting som tankane hadde vore opptekne med. Stundom såg det ut til å vera berre ein kunstnarleg trong til å skjera noko som var vakkert. Det var ofte enklast å bruka namnet sitt. Det vart mange og utforminga vart slik kvar makta å utføra det. Me sat ofte og gissa på kor alle framande namna høyrde heime. Dei fleste ligg i tåke for meg no. Men eit som stod midt nå langveggen, vil og alltid minnast. Det var så fint frå seg gjort., og bokstavane var store og med reine liner: ”Nils Sjursen Kyle”.

No er alt dette slutt, og glade lyt me vera for det. Berre minna om det lever att hjå nokre av det eldste, og berre få av dei unge har roa sinnet til å tenkja etter korleis tilhøva var for berre ein mannsalder siden. Men Tau bruk har teke seg av eti av dei gamle kvernhusa, og Magne Østerhus har i mange år, ein dag i veka gjennom sommarmånadane male der for å kunna syna turistar og andre korleis dette arbeidet gjekk for seg.

 

 

Gardskvernane.

Det tynnest sterkt i den ettleden som gjekk med tunge korn- og mjølsekker på ryggen inn og ut gjennom dei lage dørene i dei gamle kvernhusa, og som sat dei lange, mørke uversnettene i svakt lykteskin og mol kornet, Gudslånet, i dei små gardskvernane.

Før hadde me langt større vørnad for alt som hadde med mat å gjera, og det lag ei nedarva høgtid over kornmalinga. Det var eit arbeid som måtte gjerast både fint og godt, for mjølet skulle verta til folkemat. Men det fylgde også noko trolsk med i dette arbeidet, og særleg om nettene. Gardskvernane stod oftast i flaumbekker, og flaumen kom under sterkt regnver om hausten eller vinteren. Då laut tida nyttast godt, både ved dag og natt.

Det var oftast kaldt og trekkfullt i dei små kvernhusa. Om dagane merka ein ikkje dette så godt. Då var ein meir oppteken med arbeidet, og tida gjekk tåleg fort. Men nettene kunne vera kalde og lange. Straks mørket seig på, la det seg noko trolsk over det heile. Då kunne me ikkje lenger sjå vatnet som dreiv kallen, men det kom mange sterke lydar nedanfrå. Det susa vilt, peip, plystra og jamra seg. Både villskap og trollskap hadde slept seg lause, men inne gjekk kverna i jamn runddans og saman med matingsskoen freista dei hamla opp med dei tunge brumlelydane som kom utanfrå.

No er gardkvernane borte. Dei vann ikkje tevla lenger og seig saman av elde og vanskydn. Tilslutt lag berre kvernsteinane att lang bekkene og minna om noko som hadde vore. No har mange av dei hamna som stas attmed husveggene heime på garden. Eg undrast ofte på kva dei der kan fortelja dei unge, som ikkje sjølv har sete i eit kvernhus og høyrt dei i arbeid ei regntung, bekmørk haustnatt. Dei har heller ikkje høyrt den trolske elvesusen og kjent fælska dra seg over sinnet, og gjerne i einsemd tøygd dei lange nattetimane.

I Strand hadde me mange gardskvernar. Dei eldste hadde forlette og dårlege steinar og mol ikkje fint. Me har endå hermer etter slike som ikkje tykte noko vidare godt om den grove flisegrauten. Då dei fekk store og gode kvernsteinar, som vart skygna rett, kunne ein få fint nok mjøl på gardskvernane. Det saknast likevel korntørka i dei fleste kvenhusa. Då måtte kornet tørkast heime, og det var mykje brysamt. Difor gjekk kornmalinga etterkvart over på kvernane ved Tau-fossen. Der var det gode korntørker og fast tilsyn med kvern steinane. Men det var berre då det var overvatn for mølla at ein fekk mala der. Det var mange som gjerne ville få mala, ikkje berre frå Strand, men frå store deler av Ryfylke. Ja, det kom båtar med korn heilt frå Utsira. Alle var tidleg ute for å vinna tidleg børt. Me fekk ofte sanna det gamle ordspråk: Den som kjent først til kverna får først mala. Me var reddast dei som kom i lag på store båtar. Dei var alltid tidleg ute og hadde mykje korn. Var dei før oss, kunne me like gjerne reisa heim og koma att neste dag. Eg har vore med og venta lenge, og det var trøyttande. Me var alltid godt førebudde då me reiste for å mala. Veden til å fyra under tørkene hadde me gjort ferdeg i god tid. Han måtte vera tørr og godt oppsplitta for å få god regulering på varmen. Kornsekkene var leste på langkjerra og alt var ferdeg til å ta iveg tidleg neste morgon, gjerne i 4 - 5 tida.

Før kornet kunne malast, måtte det tørkast godt. Dette vart gjort i store, flatbotna jernpanner, som var kring 1 m. breie. Eit stort vasshjul dreiv to store armar som rørte i kornet for å sikra jamn tørking, og fyringa under panna måtte heller ikkje vera for sterk. Av og til måtte ein ta eit tak i røringa med ein stor trespade. Dette var heilt nødvendeg då kornet heldt på å verta ferdegtørka. Kornet måtte for alt ikkje få brenna. Berre ei lett brenning sette vond lukt og smak på mjølet. Tørka hadde luka framme, så det var lett å måka det tørka kornet over i sekkene att. Var nokon av kvernane ledige, var det berre å tømma kornet i via og setja malinga igang. Kvernane hadde to steinar som lag på einannan. Den underste lag fast, men oversteinen kvilte på ein krafteg jern tein som hadde T form. Han vart kalla sigle og var sett godt fast i toppen på kallen. Oversteinen hadde utsparing som svara til hovudet på siglet. Slik vart steinen fast til kallen og laut fylgja han i svivet. Kallen sveiv på ein jernpigg som stod ned i ein seig stein. Steinen(paddå) var felt ned i ei lang vippestang som kunne regulerast med sveiv. Slik kunne ein lyfta og senka oversteinen ettersom ein ville ha mjølet fint eller grovt male. Iblandt måtte steinane hoggast på maleflatene for å gjerast kvassare. Då kunne dei bli altfor kvasse, men mol fort. Då høvde dei best for formjøl til dei vart noko nedslitne. Kornvia, som hang over kverna hadde ein sko festa laust i nedre delen. I skoen stod ei matingsluka, som ein regulerte korntilførsla ned i steinauga. Ein trestav stod fast i skoen og kvilte med enden ned på steinen, som var meir eller mindre ru, og rista skoen slik at kornet gjekk framover og fall ned i steinauga. Mjølet kom fram mellom steinane i små kast og fall ned i mjølkipa og kunne ausast opp i sekkene.

Det kunne vera som å oppleva eit eventyr å få sitja ei natt på dei varme mjølsekkene og oppleva den særlege stemninga av trollskhet det kunne verta i eit kvernhus. Det kvernhuset på Tau som stod lengst nede ved sjøen var ganske stort og vart samlingsplassen for alle møllarane då dei sat i nattetimane og anten venta på dag for å reisa heim eller for å koma i børt med malinga. Eg minnest ei fæl regn og uversnatt me måtte sitja over i kvernhuset. Uveret pressa uhyggja over oss utafrå, og det var mest som alle møllarane tevla om å få til like stor uhygge inne. Me var mange samla og alle ville gjerne overgå einannan i å fortelja fæle soger om skrymt og alle slag spøkje. Det var som dei synte seg i kvar dunkle kroken, og lufta vart fyllt av spenning og uhygge. Eg trudde ikkje så mykje på alt eg høyrde, likevel vart eg mykje oppøst og full av uro. Somme av gamlegutta var likevel verre farne enn eg, og ein sa han ville venta på full dag før han tok på heimvegen. No er alt dette berre minner, men eg er glad over å ha fått opplevd noko av gamletida.

 

Held.

Før i tida hende det at dyr måtte gå med held. Ei held var eit fotband, som skulle hindra dyra i å få gå fritt. Ofte vart ho bruk på det me kalla ein vantase. Ein vantase var ein sau som hadde lagt seg til ein uvane med å ta seg fram til der han ikkje skulle vera. Då sette ein gjerne på han ei held, som han laut gå med ei tid. Ho var ganske enkelt eit togtamp som vart bunnen på mellom ein fram- og bakfot. Til kortare tauet var, til trongare vart heldå. Ein trong ikkje gjera ho trongare enn høgst nødvendeg for å stogga sauen i uvanen. Tauet vart festa kring føtne like over klauvene, og for at det ikkje skulle fila hol på skinnet, vart det først lagt ein klut kring foten. Men dette kunne ordnast på fleire måtar. Som regel vart ikkje helda sitjande på mange dagane.

Hestehelda vart ikkje brukt så mykje her. Hestane beita i utmarka, og vanleg var ho godt inngjert, så ei held trong ein ikkje. Andre stader såg eg ho meir i bruk. Ei hesteheld vart lagt mellom frambeina og var vanleg arbeidde av gode fotklavar med ein kjetting stubbe mellom. På slett mark var dei ikkje vonde for hesten å gå med, men han måtte ta seg fram med korte byks og kunne ikkje ferdast vide.

Dei gamle hestehelda var primetive og kunne ikkje vera særleg gode for hestane. Ei slik held kunne vera laga av ein passe tjukk trestokk på ikring 30 cm lang. I kvar enden var det bora eit hol for ei vidjespenning, som vart lagd kring foten nede ved hoven. I staden for vidja kunne brukast ein taustump, men han ville gjerne fila formykje på huda. Ein tauende tvinna av svinebust skulle vera god til dette bruket, for han skadde ikkje huda på foten.

For mange år sidan møtte eg inne på Hardangervidda to hestar, som gjekk med dei mest primetive held eg har sett. Det var trestokken med dei to vidjene. Eg tykte det såg mykje stygt ut å gå for hestane slik på ville heia. Om dette var for stutt eller lenger tid dei skulle gå slik, veit eg ikkje. Eg såg faren i at stokken kunne koma til å liggja over ein stein, og det ville leita sterkt på føtene. Eg stogga litt for å sjå på dette, og hestane meistra det fint.

 

Stallgreipa.

Når eg no skriv nokre ord om stallgreipa, er det berre få som vil kjenna seg att i dette. Ho er for lenge sidan gått inn i soga saman med den gamle hevdastallen. Ho vart avløyst av den amerikanske stålgreipa og hamna på skraphaugen som eit gamalvore og ubrukande reiskap. Sidan har somme av dei blitt henta fram og fått ein heidersplass i bygdemusea.

Stallgreipa var eit tungt og ulikleg reiskap å arbeida med. Men ho var tilpassa å arbeida med i den samanfiltra gjøtsla som måtte køyrast ut om vårane. At ho var slik, kom av den gamle drift måten. Gjøtselplassen lag ved sida av fjoset og hit vart kugjøtsla måka ut og vart til slutt til ein stor dunge som med visse mellomrom måtte trillast utover heile gjøtselplassen. For kvar utjamning vart ho dekka med eit passe lag finhakka einer. Dette romet var også stallplass for hesten og opphaldsrom for sauene. Desse to dyreslaga var berre skilde frå einannan med lette tregrinnar. Når gjøtsla var godt dekka med einer, vart ho ein rein og god liggjeplass for dyra. Før neste gjøtseljanming, var dette laget godt nedtrakka og samanblanda. Slik vart gjøtselstabben bygt opp over einannan i mange lag. Ved utkøyringa måtte desse laga rivast elle brekkast frå einannan, og det var då stallgreipa fekk stå prøven. Då dugde ikkje den smekre og smaltinna amerikanske greipa, men stallgreipa som var forma og arbeidd for dette kunne ein ikkje få brekt sund.

Når ein ser ei stallgreip, kunne ein ikkje tru ho var tenkt å vera eit arbeidsreiskap for folk. Heile lengda var kring I,30m. Sjølve greipa var smidd av stål og hadde tre 50 cm. lange tinnar (uten sidevinklane 45cm.). Dei spissa noko, var sterkt bøygde og arbeidde av 15 x 25 cm materialer. Sjølve stålgreipa var festa til det tjukke og kraftege skaftet med vinkelhake og stålklave. Skaftet var tjukt som ein heskestaur og hadde ikkje særskilt handtak. Den greipa eg gøymer på veg ca. 5kg. Det skal vera visst at ho var ikkje noko lett handverktøy, men alt var godt tilpassa for det arbeidet ho var tenkt til å stå for. Ein kunne bryta opp meterlange, seige gjøtselflak, og skulle dei også lessast med denne greipa, kunne det lett verta eit lite mannsløft for å få dei opp i kjerra. Ute på åkrane var det ikkje mindre slit med å få ho spreidd. Ho hang saman som sekkefiller, men laut likevel spreiast nokolunde brukbart for å kunna dekka mest mogleg. No har gjøtselmengdene blitt så store at me har vanskar med å kunna få nytta dei. Spreieareala vil ikkje strekkja til.

I dette hundreåret har mest alt som vedkjem gjøtselspørsmålet gått gjennom ein så gjennomgripande forandring at snautt nok dei som har levt opp med dette kan skyna det heilt. Det har ikkje berre vore ein utvikling, men ein revulusjon.

 

Tømmerhandsaga.

Den første skulen i Strand vart bygt på Auglend, i skifte med Tjøstheim. Tømmeret vart ført til Strandastøa, og med pliktarbeid vart det slept kring to km. gjennom veglaust terreng fram til byggeplassen. Der hadde to mann teke på seg å saga det med handsag. Dette gjekk for seint for tømmermennene, som skulle byggja huset. Tømmeret måtte slepast til sjøen att og førast til Botne og skjerast på vasssag. I dag synest det vera svært urimeleg at så mykje tømmer kunne sagast med hendsag, men den tida må dei ha sett på dette med andre augo. Handsaga hadde vore eit stort framsteg framfor å kløyva tømmeret med kilar, og sidan tevla ho lenge jamsides vass-saga eller maskinsaga.

I 1820 åra skreiv presten Sommerfelt frå Setesdalen at folket der i lang tid og med stor dugleik hadde dreve båtbygging. Men i dei siste åra, seier han, hadde arbeidet blitt så mykje lettare på grund av handsaga. Frå Nord-Noreg har me fleire meldingar om det store framsteget det vart med handsaga.

Presten, Eilert Sundt, som reiste kring heile landet for å studers folkelivet, har gitt oss dei beste meldingane om tømmhandsaga. På ein arbeidsplass gjorde han eit forsøk på kor fort det kunne skjerast med handsag. Med ein kolbit merka han av på stokken og sa: ”Skjer”, i to minutter gjorde dei 90 slag og skar 1,5 m. på ei stokk som gav 7 tommar breie bord, men dette må ein rekna med var under tevling. Eit par dagar seinare kom han til Mandal og såg ei ny dampsag som skar eitt 8 tommat breidt bord av ein 4 m. lang stokk på mindre enn 1/2 minutt. Dertil skar maskinsaga nøyaktegare enn nokon kunne gjera med handsag, og derfor vart maskinskorne bord betalte med 24 skilling meir pr. tylvt enn handskorne.

Sundt fortel at det var mange bjelkehoggarar i Mandal, men arbeidet deira vart ikkje rekna for å vera så hardt som handsagskjering. Som eit merke på det , nemne han at ein handsagar måtte betala meir for maten enn ein annan arbeidar for han åt meir.

I Mandal var skurløna lik for alle sorter bord. Dei som var 6 alen lange vart betalte med 36 - 38 skilling for tylvta. På ein sommarsdag kunne to mann skjera 5 tylvter(60 bord), men i lengda vart dette for stridt. Tre tylvter for dagen vart rekna for passe arbeid Dei ville då tena 2 kr. dagen på eigen kost. Hjå bonden kunne dei få kosten for 18 skilling (63 øre) for dagen. Lenger oppe i dalen vart det betalt berre for reinskorne bord, og då kunne dei ikkje rekna med å skjera meir enn to tylvter på ein arbeidsdag. Omrekna var dagsfortenesta I,68 kr., og då kosten vart trekt frå med 63 øre, hadde dei ei nettofortenesta på 1,04 kr. for dagen.

Det viser seg at handsaga og vass—saga må ha vore i bruk jamsides i lange tider. Dette har me døme på i Strand. Me veit at biskoppen i Stavanger dreiv stort sagbruk på Tau i 1660 åra. På andre sida var handsaga i bruk då dei bygde skulehuset på Auglend i 1848. Gamle folk eg har tala med, kan likevel ikkje minnast dei har sett handsaga i bruk. Men ein av dei kunne fortelja at han på ein fjellgard i Sauda hadde sett ein mann åleine skar bjørkeplank med handsag for berre 20 - 30 år sidan.

Til saging av tømmer med handsag, måtte stokken leggjast på ein høg trebukk. Det var to mann til arbeidet. Den eine stod under - og den andre over bukken. Stokken vart festa med hakar, slik at han lag støtt. Så vart han snorslegen med lina sverta med kol. Heilt ned i seinare tid vart rundtømmeret til uthus berre kanthogge etter slik lina. Det var berre den skilen at dei gamle bruka kol på lina, medan det i seinare år vart bruka krit.

Det var ein kunst å leggja stokken opp til skjering, slik at han vart nytta på beste måten. Særs vikteg var det å halda saga skarp, og det kunne ikkje alle gjera like godt. At handsaga kunne halda seg så lenge i bruk, var m.a. at ho kunne brukast i vanskeleg terreng for framdrift av tømmeret. Det kunne skjerast til bord og plank på plassen og berast fram. På mange fjellgardar kunne det også vore rådlaust å frakta tømmeret til vass-saga, men fin skog hadde dei gjerne like ved byggeplassen.

 

Dei greidde seg godt med handsaga.

Heilt frå dei eldste tidene har mennesket hatt bruk for noko tømmer,. Men sålenge dei berre hadde steinøksa å hjelpa seg med, kunne det ikkje verta mykje av. Først når dei hadde lært jernet å kjenna og fekk øksa, kunne dei ta skogen i bruk på ein heilt annan måte. Ho la grunnen for store omskifte i husbygging, husbunad, og ikkje minst var det ho som gjorde at dei kunne byggja skip og båter. Til husbygging måtte det grove tømmeret kløyvast. Det var sikkert eit tungt og vanskeleg arbeid, men det er lite me kjenner til dei eldste arbeids måtane. Likevel veit me at lenge før saga kom i bruk, kløyvde dei stokkane ved å bora mange hol langs ei snorlina og driva kilar i desse til stokken kløyvde seg. I hustømra vart plankane lagde med kløyvsida inn og måtte sletthoggast. Utsidene måtte også hoggast til, men det skilde kor mykje dei gjorde av dette, alt etter krava dei sette. Kantane på planken vart felt saman etter krabbe og tetta med kvitmose.

Det vart eit stort framsteg då dei fekk kløyva tømmeret med handsag, men endå meir då dette kunne gjerast med vass-sag. Ved dette høvet skal me ikkje hefta oss bort med den siste. Ho har me endå, medan handsaga har gått over i historia og er lite kjent. Men for bruken av dei, kan me ikkje setja faste grenser korkje for tid eller stad. Utviklinga gjekk ikkje likt alle stader. Jamt var det slik at dei rikaste skogbygdane og dei mest sentrale stroka lag lengst framme og tidleg fekk vassdrevne sager, medan dei små og avstengde bygdene lag langt etter og laut, greia seg med handsaga. I dei nordlegaste landslutane og i dei mest avstengde bygdane drygde det også lenge før dei fekk handsaga.

Presten Sommerfelt skriv frå Setesdalen i 20 åra at folket der i lang tid og med stor dugleik hadde dreve båtbygging. Men i dei siste åra, seier han, hadde arbeidet blitt så mykje lettere på grund av handsaga, På same tid vert det fortalt frå Lakselvdalen, i Porsangerfjorden, -ei finnebygd med diftege og flinke båtbyggjarar, hadde dei for få år siden bare to handsager, medan dei no har eit halvt sneies(10 st.). Frå Karasjok vart det i den tida fortalt om fine furuskagar og med et drifteg folkeferd, der alle man dreiv som tømmermenn og båtbyggjarar, men at det berre fanst ei handsag i heile grenda, og ho var sterkt nedsliten av stadeg filing og mykje bruk. Denne saga var den første som kom til Karasjok og var teken med av ein kven, Isak Jonsen, som hadde flytta dit. I 1860 åra kom ein handelsmann frå kysten og busette seg der. Han frakta varer til og ifrå om vinteren, og han forsynte mest kvar menn med handsag.

Rett nok står det ikkje memt kva slag sager dette var. Dei vert berre kalla handsager. Men dei som er av interesse i denne samanhengen er dei lange, breiblada kløyvsaene for tømmer. På teikninga ser me ei slik i bruk. Eilert Sundt, som har gjeve oss ei god skildring om korleis ho vart bruka, kaller henne berre handsag. Ho er kring 1½ m. 1ang, og bladet er på det breidaste 6-7 tommar, men smalnar mot begge endane. Dei var så stive at dei heldt seg i spenning sjølv.

Den vesle handsaga, som svarar til bogesaga, vart helst kalla grindasag, for ho hadde bladet utspent i ei tregrind. I vass-saga var oftast fleire blad spent opp i breidd med einianna i ei stor ramme og vart kalla oppgangsag. No brukast ho ikkje lenger, og all tømmersaging vert gjort med sirkelsag. Det er lett å skyna at handsaga kunne ikkje tevla med vass-saga, men ho vart ikkje slegen ut så fort. Dei arbeidde på same tid i minst eitpar hundre år.

Me har døme på dette i Strand, me veit at i 1660 åra dreiv biskopen stort sagbruk på Tau, men frå andre sida kjenner me til at handsaga var i bruk så seint som i 1848. Det året vart det første skulehuset i Strand bygt på Auglend, -i grensa med Tjøstheim. Tømmeret vart teke på land i Strandastøa og måtte slepast dryge to km. gjennom veglaust lende med sterk stigning fram til byggeplassen. Kvar mann måtte køyra to lass som pliktarbeid. To mann hadde teke på seg å kløyva tømmeret med handsag, men dei vann ikkje halda tømmermennene med materialer, og

så måtte tømmert slepast same vegen attende til Strandastøa og førast til saga i Botne. Dette var truleg i siste tide for handsaga. Dei gamle eg har tala med har ikkje hatt kjennskap til henne. Men ein av dei hadde på ein fjellgard i Sauda set ein Mann som heilt åleine skar bjørkeplank med handsag for berre 20 – 30 år sidan.

Ingen var så kjendt i landet som Eilert Sundt. I mange år reiste han kringom for å studera korleis folket hadde det i eit og alt og var var oppteken av folkeopplysninga. Han kartla arbeidslivet og arbeidemåtar i bygdane og det er ofte han me må ty til for å få opplysningar om ymse sider ved livet på bygdane i midten av førre hundreåret. Han har også skreve om hadsaga og fortel at det truleg var i Agderfylka ho var mest i bruk, ikkje berre på landebygda, men like mykje i byene. Gjennom mandsaldrar har småprodusentar der ført handskorne materialer til Danmark, gjerne på eigne småskuter.

Ein kunne mest tru at det lite let gjera med handsag å kløyva store stokkar til plank og bord. Men det greidde dei og synte også at ho gjennom lange tider kunne tevla med vass-saga eller maskinsaga. Handsaga var ikkje eit reiskap dei berre treiv til som naudverja. Ho var i bruk året rundt hjå dei som hadde gjort dette arbeidet til leveveg, og bøndene dreiv som ein del av skogsarbeidet på garden.

Det var vanleg at to mann arbeidde saman med handsaga, og då stod den eine over sagbukken og den andre under, Sundt har teke tide på å skjera visse lengder, og såleis kan me få ei meining om kor fort arbeidet gjekk og også kva dei kunne tena på dette. På ein arbeidsplass tok han ett kolstykke, merke av på stokken og sa: Skjer. I to minutter gjorde dei 90 slag og skar 56 tommar, som er innpå I ½ m. Stoken var så tjukk at han gav bord på 7 tommar (18cm.). Dei fleste vil nok synast dette var mykje, men me må også reka med at dette var tevlingefart. Til samanlikning vert nemnt at han eitpar dagar seinare kom til Mandal og såg ei ny dampsag som skar eit 8 tommar breidt bord av ein 4m. lang stokk på mindre enn ½ minutt. Ho vart dreven med sagflis, barkhun og litt kol. Dertil skar maskinsaga nøyaktegare enn nokon handsagskjerar kunne gjera det, og difor vart nok maskinskone bord betalte med 24 skilling meir for tylyta enn handskorne. Dampsaga må ha vore ei sirkelsag, for oppgangssaga kunne ikkje skjera så fort. Men endå denne store skilen, seier han, arbeider framleis eit halvt hundre mann med handsagi denne byen, og mange meiner ho framleis vil halda seg ved sia av dampsaga.

Sundt fortel også at det er mange bjelkehuggarar i Mandal, men arbeidet deira vart ikkje rekna for å vera så hardt som handsaging. Som eit merke på det nemner han at ein sagskjerar måtte betala meir for maten enn ein annan arbeidar, for dei åt så mykje. All leigeskjering med handsag gjekk på akkord, men det vart berre betalt for ferdege bord og plank. Bakhunen, som dei måtte skjera ifrå, fekk dei ingen ting for, difor var sagløna i Mandal eins for bord som var

            8 tommar breide og 1 ¼ tomme tjukke eller

            7 tommar breide og 1 ½ tomme tjukke eller

            6 tommar breide og 2 tommar tjukke

Dei siste vart på grund av tjuknaden kalla plank. Bord utan vankant vart kalla målsbord. Dei låg i høgaste pris og gav størst sagløn. Dei som hadde vankant vart kalla sidebord. Høgt oppe i landet, der transporten ville verta lang, vert desse ofte set på som avfall og gav lita eller inga sagløn.

I Mandal var skurdløna lik for båe sorter bord samfengt. For dei som var 6 alen (3,70m), var skurdløna 36 – 38 skilling (1,26 kr. - 1,33 kr.) for tylvta. På ein sumardag kunne to mann skjera 5 tylvter (60 bord), Men i lengda vart dette for stridt. Tre Tylvter for dagen vart rekna for passe arbeid. Då ville dei tena king 2,- kr. Dagen på eigen kost. Hjå bonden kunne dei få kosten for 18 skilling (63 øre) dagen.

Lenger oppe i dalen, der dei betalte skurdløn berre for målsbord, kunne dei rekna med å skjera to tylvter av desse på ein vanleg arbeidsdag, som var frå kl 8 om morgonen til kl. 7 om kvelden og med to timars middagskvil. Sagløna var 48 skilling for tylvta. Omrekna vart dagsfortenesta kr. 1,68, og då kosten vart trekt frå med 63 øre, hadde dei ei nettofortenesa på. kr. 1,04 for dagen.

Ved handsaging av tømmer, måtte skurden gå langs ei snorslegen lina. Dette er ein fremgangs-måte me kjenner langt inn i dette hundreåret, Rundtømmer til uthus vart ofte kanthogge på byggeplassen, og då arbeidde dei etter ei slik snorlina. Det var berr den skilen at dei gamle bruka kol på lina, medan det i seinare år vart bruka krit.

Det var ein kunst å leggja stokkane opp til skjering slik at dei vart nytta på beste måten, og særs vikteg var det å halda saga skarp, og det kunne ikkje alle gjera like godt.

Det er mange grunnar for at handsaginga heldt seg så lenge, men det skal berre nemnast at ho m.a, høvde godt der lende var vanskeleg for framdrift av tømmeret. Med handsaga kurne det skjerast der det vart fellt, og bord og plankar kunne berast fram.

Sume har undrast over at mange fjellgardar var så godt oppbygde. Tømmerskogen var gjerne ikkje så langt borte, men det kunne ikkje ha vore vass-sag på lang leid. Me får tru at løysinga ligg i at dei har bruka handsag.

 

Tust

Dei fleste som lever no kjenner berre tusta få bygdemusea, men me som er mellom dei eldste, kan minnast dei i bruk. For min del har dei taktfaste slaga av tusta mot kornbansa på lovegolvet festa seg slik at det er mest som eg kan høyra dei enno. Dei er helst festa til dei halvmørke morgontimane mens eg lag halvvaken og lydde på dei noko djupe dunk,- - dunk, - - dunk ute frå låven. Det gav ei eiga stemning, som var både trolsk og høgtidsam. Det var treskinga som gjekk for seg. Kornet skulle skiljast frå halm og agner, og heilt inn i dette hundreåret gjekk dette føre seg på denne primetive måten med å banka kornet fram med tust. Det var eit arbeid som måtte gjerast nøye og det bygde på lange tradisjonar. Tusta ber emne i seg for ei bok, så det er berre lite som skal nemnast her.

Tusta er ett todelt treskereiskap som har opphavet i dei første hundreåra av tidsrekninga vår. Ho breidde seg då i eit randområde mellom romersk - gallisk og skandinavisk kultur. og avløyste mindre effektive reiskapar som treskestav/ treskeklubbe i ei lengd. Dei to delene er ulikt utforma og har ulike nanm. Handvolen er eit langt handskaft, kring 120 cm. langt, godt avrunda og passe tjukt for handa. Den andre delen, slagvolen er 75 — 80 cm lang, firkanta og ca. 5 cm. i tverrmål. Binneledet mellom desse to har hatt fleire utformingar, og det er her den største utviklinga har vore. Det har vore utsett for store påkjenningar og slitasje, og berre dei beste materialane vart bruka, ma. åleskinn.

Det var ein kunst å kunna bruka tusta rett. Ho måtte ikkje haldast for høgt og over hovudet. Ein skulle halda ho passe høgt slik at ein fekk banka med heile slagvolen. Heldt ein ho forhøgt og over hovudet, fekk ein slaget sjølv og ikkje der det skulle vera. Dette fekk eg røyna sjølv då eg som gutunge vart huga å prøva dette arbeidet, og som eg syntest såg ut til å vera enkelt.

Ein treskelåve for tust måtte ha tett og sterkt golv .Brika måtte også vera tette. Kornbanda vart lagde i to rader på tvers av låvegolvet Toppane vart lagde inn mot mitten av golvet og noko innpå einannan. Bendlane vart løyste og lagde i retning med banda. Sidan var det å gå over med tusta og banka kornet laust. Men då ein hadde fare over ein gong, måtte banda snuast slik at undersida kom opp. Så var det å fara over med tusta ein gong til, og då skulle det ikkje vera att meit fast korn i aksa. Det neste arbeidet var å fjerna halmen og sopa alt kornet til eine enden av låven. Så måtte det såldast for å få bort halmstubben. Etterpå måtte det kastast med ein brei og lett trespade til motsatte enden av låven. Då skilde kornet seg etter tyngda, slik at det beste vart liggjande lengst borte. Noko av dette skulle brukast til såkorn og resten til matmjøl. Lenger innover mot kastet vart det lettare kornet liggjande og vart samla for seg. Det som lag nærast kastet var mykje blanda med agner og vart gjerne solda i dørtrekken for å få desse bort.

Dei som hadde lite korn treska gjerne med å slå banda over ei oppreist tindeharv eller liggjande tønna. Dette kunne også vera ei nauverja for andre som straks etter skurden trong matmjøl. Men det vart halde for dårleg styring å ha gjort seg så snau for matmjøl at ein laut ty til slikt. Folk heldt godt auga med einannan i så måte. Men det var vanleg å skifta halm i sengene til jul, og han var ny for året. Nokre få høner fanst det også på dei fleste gardane, og dei skulle også ha mat. Det var sjelden dei fekk kjøpefor, og så vart det ofte banka ut nokre kornband til dei.

Det var for det meste slutt med tusttreskinga ved århundreskifte. Nokre bønder hadde då gått saman om å kjøpa dei såkalla piggtreskemaskinane. Oftast vart dei dregne for hand av to mann, men dei vart haldne for å vera fælande tunge å dra. Sidan kom det nokre lettare slagvolmaskinar. For båe måtte kornet sidan gå gjennom ein dryftemaskin for å reinskast og skiljast.

Kring 1. verdskrigen vart det her i sokna kjøpt fleire store treskeverk som vart drevne med parafinmotorar.

 

Såkorga - Såmaskina.

Stundom kjem såkorga for meg. Ho hadde fast plass på ein av takåsane på den opne stovelemmen. Der hang ho året igjennom og var berre i bruk ein dag eller to i såtida om våren. Ho skulle berre bukas til såkornet og ikkje sølast til med anna tilfeldig vara. På ei vis vart ho vigsla til det heilage såkornet. Men all mat var også heilag, difor laut ho stundom lata romet sitt til lefsa eller annan fin matvara. Eg kan ikkje minnast det var åtvaring som gjorde det, men me, ungane, torde aldri røra såkorga. Ho vart heller aldri nedlessa med andre ting, og det var mest som ho hadde fått eit verna rom kringom seg. Forma var sirkelrund og ho var sveiva av ei enkel, grov spon og sydd saman med korglås. Ho kunne berast etter ein krafteg armhank, som i begge endar var festa heilt nede på botnen. Storleiken kunne skifta, men jamt lag tverrmålet på kring 40 cm og sidehøgda på opp mot 20cm. Fargen var mørkbrun utvendeg og lettbrun innvendeg. Eg såg dei på fleire gardar, og alle var nokså like. Andre korger som fanst på gardane, var ofte måla med eit grovt rosemønster, men dette såg eg aldri på sokorgene.

Sjølve såinga var eit høgtideleg arbeid som måtte gjerast nøye. Bonden sjølv bar såkorga ned på åkeren og sette ho der såinga skulle taka til. Sidan henta han jutesekken med såkornet og fylte det i korga. Dette med kornet, kunne i eldre tider bety liv eller død for folka på garden. Difor var alt kring kornet påhekta tusenårege tradisjonar som fekk mest uslitelege røter. Det var ikkje fordi det vart tala så mykje om det, men meir av det ein såg og kjende av alle dei fine trådane som bann alt dette uforklarlege saman.

Far hadde eit anna hovedyrke, og gardsarbeid lag ikkje særleg tilrette for han. Det meste laut kona og ungane ta seg av. Eg kunne gjera alt slag arbeid, men såkorga fekk eg ikkje bera, og spurte ikkje om det heller.

I 1914 fekk me 1. verdskrigen . Han sette fart og snunad i mangt, og ikkje minst fekk me merka det i jordbruket. Dei gamle drifteformene hadde greidd seg med lite maskinar og primetive reiskap. Dette tok til å snu på seg, ikkje minst fordi staten gav tilskot til kjøp av nytt. Konsåmaskina var heilt ukjendt for bøndene, og ingen visste kva verdi dei kunne få. Det vart likevel til at fleire bønder slo seg saman i smålag og kjøpte såmaskinar. På den måten fekk me fleire st. her i bygda. Eg var berre 12 — 13 år gamal, og skulle ta kornsåinga på garden, og det gjekk fint. Ein eldre bonde kom bort til meg for å sjå på denne vitløysa. Han blei ikkje snau i ordvalet då han fekk sjå korleis alt gjekk for seg. Det verste var at kornet blei sådd i rader og kom til å liggja heilt på einannan. Dette var galskap. Kornet kunne ikkje få rom til å utvikla seg, og gjøtsla ville verta dårleg nytta. Mannen gjekk heim, henta såkorga ned av knaggen og tok til å så hjå seg sjølv. Etterpå skulle kornet horvast ned i molda. Dette kunne aldri gjerast godt nok. Reint formykje blei ikkje dekka av mold og fuglane kom og åt det opp. Denne våren kom til å halda seg lenge turr, men i den maskin sådde åkeren spirte kornet fint og vaks fram i grøne renner. Hjå den gamle grannen såg det lenge misleg ut. Berre grisne spirer synte seg, men merkeleg nok vaks åkeren seg til etterkvart. Grannen sa aldri meir noko om åkrane, men heldt nok godt auga med korleis det til kvar tid stod til. Hausten lemna. ingen tvil. Den maskin sådde åkeren var langt den finaste.

Det kom atter ein vår, og ein dag i såtida kom den same grannen og var heller smålåten. Det var vel ikkje så greitt å vinnast med dei store orda frå i fjor, men han makta likevel koma med ei lita bøn: Kunne det la seg giera å få låne såmaskina ?

Etter at såmaskina kom i bruk, lag det mest som i lufta at dagane for såkorga var talte. Ho vart hegande på åsknagen og kom aldri meir i bruk. Det tusenårege ljosskjeret ho hadde bore på minka bort til inkje. Nokså usynleg hamna ei og annan i eit bygdemuseum. Den glansen ho eingong bar, kan ingen minnast og det tapet me fekk let seg ikkje lenger måla.

 

Frå hakke og spade til ard og jernplog

Jorda gjev livsgrunnlaget for oss alle. Difor er det eit krav at me må ha den største vørnaden for all dyrka og dyrkbar jord. Det er heldigvis meir slutt på den hemningslause jordøydinga me har hatt i altfor mange år etter krigen. Ho har vore til å verta sjuk av. Det var ikkje nok at hundretusener dekar jord kvart år vart lagt under betong og asfalt, men det var også, ei vanvørnad for det blodslitet mange av fedrane våre har hatt for å gjera øydemarka om til kulturjord.

Me som er gamle nok til å ha vore med på den tungvinte dyrkings måten ein var nøydd å bruka, veit kor dyr kvar nyrydda teige vart. Jorda var oftast så steinfull at spaden slapp ikkje ned, og det kunne vera vandt nok for hakka også. Mange eldre menn vil minnast då dei som barn var med far på nybrotsteigen og gjekk og reinska fram all småsteinen. Det vart mange blodsåre fingrar. Blåklemde negler lærde dei tidleg å vera varsame når det skulle skorast under store steinar for nytt tak med spettet, og den tunge trevåga, med påspikra hestesko i enden, kunne lett gje ein hudsåre legger når taket glapp.

Slik var «fritida» for mange gutungar på gardane. Dei laut tidleg krøkjast for å verta dugande arbeidsfolk Det var eit tungt og skitnesamt arbeid, men det gav ei eiga glede, for me kjende det slik at me fekk vera med og ta del i noko stort som ville verta til gagn for all Framtid.

Men maskinane kom og tok tungarbeidet, og ei ny slekt vaks til som ikkje kjende slittet og ikkje kom i hopehav med den vørnaden slektene hadde hatt for den løna slitet hadde gjeve. Det vart på mange vis ei nedgangstid. og det er godt at mange slitarar har sloppe sjå kor lite livsverket deira vart påakta

No skal me la dette ligja og berre slå fast at landet vårt vart dyrka med hakke og spade. Dei har også gått igjennom ei stor utvikling, for først var dei heilt av tre, sidan fekk dei jernskoing og vart til slutt av heilt jern. Dei gamle driftsformene var slik at når ein teig var dyrka, vart han liggjande som åker i årevis, kanskje opp til eit hundreår. Slik var det på den gamle jorda også. Det var nok for ein stor del den dårlege reiskapen som var skuld i dette. Hestereiskap kunne berre brukast i åker. Skulle enga vendast, laut det gjerast med spade. Der dugde ikkje treplogane. Hadde ein høve til det, vart åkrane lagde på det flataste lende. I bakkane var det tyngre å arbeida og jorda ville reka og samla seg i eit moldhovud nedst. Dette måtte ofte berast i kipe og leggjast øvst på åkeren att.

Dei eldste plogane var berre åkerplogar, og den første me kjenner frå Norden er frå ein helleristning i Båhuslen frå bronsealderen. Her finn me ein plog dregen av to stutar og sjølvaste fruktbarheitsgudinna går bak og styrer. Elles er det teke vare på nokre hylseforma plogskjer frå vikingtida. Det er først i det 17. hundreåret me får nærare greie på korleis plogane såg ut i Noreg. Men dei er såleis laga at dei truleg har vore slik gjennom heile mellomalderen.

Den eldste plogforma var arden. Då Schøning i 1775 reiste gjennom Gudbrandsdalen, såg han to ardtyper som han teikna. Den eine kalte han kneal. No vil me helst kalla han krok-ard. Mange forskarar meiner at han har utvikla seg av ei hakke som dei hadde sett styre på og let seg dra gjennom åkeren. Med arden pløygde dei både på kryss og tvers, og med dei veike trehorvene dei hadde, vart det rekna at arden gjorde eit betre arbeid enn plogar med veltefjøl.

Den andre arden kalla Schøning sial. No vil dei kalla han spa-ard, for dei meiner han har utvikla seg frå ein spade som vart dregen gjennom åkeren. Spa-arden har mange fleire former og var betre avstiva. Han utvikla seg til grindard, som vart stamforma for den moderne plogen.

Eingong i førhistorisk tid fann dei på å setja ei trefjøl på eine sida av spa-arden. Trefjøla velta jorda rundt. Med det var plogen oppfunnen. Trefjøla vart kalla veltefjøl.

Først var ho heilt slett, og slik heldt ho seg mange stader heilt ned i 1880-åra. Men kring midten av 18. hundreåret tok veltefjøla til å få ei ny utvikling. Ho vart spiraisnodd. Dette ser me best i Falkensteinplogen. Namnet har han fått frå Falkenstein i Borre. Han fekk premie ved ei pløye-tevling i Danmark i 1771. Veltefjøla var enno av tre, men hadde påslegne jernstrimlar. Dette var første steget mot ei veltefjøl av jern. Falkensteinplogen hadde mykje sams med spa-arden, når ein ser på plogkroppen. Først hadde han berre eitt handtak, men dei som er tekne vare på, har to.

Men også den vanlege grindplogen gjekk gjennom same utviklinga, frå å ha veltefjøl av berre tre, til jern beslegen og sist til å verta av heilt jern.

Desse små grindplogane vart lenge laga av smedane utover i bygdene, og då plogfabrikkane på Jæren sette i gang, vart det arbeidd mange av same typen. På smågardane i Ryfylke, som berre hadde ein hest, høvde dei godt. Dei var lette å arbeide med på dei små åkerlappane. Sume stader vart denne grindplogen kalla norskplogen, i motsetnad til dei større engelsk-plogane som kom på marknaden. Dei var oftast av heilt jern og hadde to styre som gjekk langt bak. Veltefjøla vart også gjort lenger. Med dei to lange armene med handtak, fekk ein langt større kraft på styringa. Men dei var også tunge å slita på for å få inntil fora, og det måtte to hestar til for å dra dei. Dei kravde ein eigen teknikk, og dei som var van å bruke grindplogen, lika dei ikkje.

På Ryfylke-gardane kom dei heller ikkje i vanleg bruk anna enn på dei større gardane. Men dei høvde betre for markpløying enn grindplogen. Då greidde dei seg ikje med berre ein hest, men dei store jernplogane tok breiare forer og la torva betre. Slik vart det til at fleire bønder oftest kjøpte ein slik plog saman og gjorde bytearbeid med hestane - og gjerne også med mann. Plogane kom til å gå under namnet markaplog.

No er det ikkje att så mange som har brukt ein handstyrt plog. og dei kjenner lite kva slit det varbåde for hest og man å gå i vekevis med plogen. Den gamle vørnaden for å gjera fint arbeid er også borte. Før vart kvr plogfor spadd i begge endar, og det vart heller ikkje bruka teigpløying. Det vart berre pløygd ein veg, og då, laut hesten - eller hestane gå ein tome andre vegen. Ein ville ikkje ha dei breie dobbelt-forene der tigane møttest.

Det står litt uklårt korleis det frå først av vart skilt mellom ard og plog - og arda og pløya. Dei går på mange vis saman. Om namnet plog først kom ved at det vart sett veltefjøl på arden, får stå usagt, men seinare kom iminsto skilnaden til å liggja her.

I mange bygder var arden i bruk lenge og er kanskje endå ved potetdyrkinga Då virkar han som ein hyppeplog. Me kjenner han lite her frå Rogaland, men han går att i namn som ardaåkeren. Ardlekkje er den korte kjettingstumpen som var mellom arden (eller hesten) og

hestedraget (dilla). Namnet har vore i bruk til denne tid, endå det var festa til plogen.

 

Tollekniven

Ikkje noko reiskap har hatt så sterkt feste i den norske folkesjela som tolekniven. Ei tid såg det ut til at han ville missa dette taket, men no tek han til å feste seg att på god gammal vis. På fleire steder her i fylket er det sett igang kurs for å læra å arbeida gode toleknivar. Me kjem her bort i ein kultur med særs gamle røter. Me kan fylgja dei ned til den gamle sverdkulturen, men frøet vart lagt i den gamle bronsedolken. Her ligg emne for ein doktorgrad. Me kan nok tenkje oss kor folkemengda bisna i den første metaltida når nokon kom på tinget med ein blankpussa bronsedolk i belte. Eigaren gjekk nok litt ekstra rak i ryggen, og alle augo glodde i avund og undring på dette vidunderet. Sidan kom sverdet, og det er ikkje vanskeleg å tenkja seg til, den harde tevlinga det vart om å kunna syna seg med det beste og finaste. Eit fint sverd, stasa til med sølvslegen hjalte, var vel ikkje for kvar mann. Kniven arbeidde seg opp ved sida av sverdet, som mest vart for stas då eigaren møtte opp på tinget eller ein eller annan gongen kom i våpenbruk heime eller ute. Ikkje alle kunne verta som kvernbit og vinna ry over landegrensene. Kniven derimot kom til å fylgja bonden frå morgon til kveld gjennom heile livet. Han vart det praktiske verkty som alltid måtte vera for hand både på sjø og land. Dei smedane som kunne laga dei beste knivane vart vidspurde. Men skaftet måtte ein laga sjølv. Såleis skulle kniven syne litt av det ein dugde til og vart som eit fagbrev for eigaren. Eit knivskaft åleine kunne fortelja mykje om han som hadde lage det.

Det var sikkert ei høgtidsstund for dei gamle då dei kom saman og drøset kom til å falla om dei gode knivane. Det gjekk helst om det gode bitet og det vakre skaftet, som låg så godt i handa. Dei gamle tradisjonane blømde og smitta over på nye slektsled. Kniven har likevel mista mykje av det praktiske verd han hadde. No har han vorte meir eit samleobjekt, og mange har fått ei gild samling av vakre, gode og verdfulle knivar.

Den tida er faren då kniven hadde fast plass i belte hjå dei fleste. Mange kunne nok kjenna seg hjelpelause då dei ikkje hadde han ved sida. Og som dei kunne ta til i mangt som kunne henda.

 

Tollekniven i Norsk historie og folkesjel

Eg vart freista ål skriva litt om tollekniven og gje han nokre ord til minne om det han eingong var for ein stor del av det norske folket. Dei eldre vil kjennast med dette For dei må sjølve ha kjent korleis tollekniven så å seia var forankra i den norske folkesjela, og korleis han stundom kunne tyda tryggleik og vera som ei lita varmande sol i den grå kvardagen. Men den sola er gått ned og vil aldri koma att meir, og dei unge kan ikkje veta at ho har funnest. Hjå mange eldre vil minna stå fram, det eine etter det andre, og verta kjære og levande.

Dei fleste hadde fleire tolleknivar, men det var verre ein eller eit par som hadde heidersplass. Eg minnest så vel kor byrgskapen kunne lysa i augo når ein slik kniv vart lagt på flate handa og synt fram. Det var som dei tala om at ein slik kniv var det nok ingen andre som hadde! Det var berre fin almerot eller bjørkevriel (av bjørkeknute) som var gode nok til skaft på en slik Det måtte vera av det beste som kunne skaffast. For det måtte stå til knivbladet og i form og material vera med å heva han fram til det han hadde krav på å vera.

Fekk me lov å ta ein såvoren tollekniv i handa, var det ikkje vel om me ikkje kunne skrøyta over den særlege blenken det var i egga, den feilfrie stålsetjinga og det utifrå vakre skaftet, som låg så godt i handa. Ein slik kniv skulle ein fara fint med og ikkje lata han til i kva arbeid som helst, og ein ville gjerne ha sett at han varde over i eit par ættledar. Ein god og fin kniv var eit statussymbol for mange, og som også smeden som hadde smidd han, fekk del i. Skaftet skulle ein ha laga sjølv.

Ein slik kniv skulle ikkje berre gje uttrykk for at ein åtte ein slik makelaus reiskap, Han stod for så mykje meir. Det var ikkje alle som greidde å halda ein kniv så fin i egga og laga så godt skaft til han. Såleis skulle kniven syna litt av det ein dugde til. Han vart som eit fagbrev for eigaren. Dugde ein ikkje til å bruka verktøy, var kniven deretter, og om han kunne ha vore god og fin, laut han halda lag med dei som gjekk til allslags brug.

Det har vore brukt mykje tid med å tala om dei gode tolleknivane. Kniven kunne gå frå hand til hand. Skaftet laut ein sjå og venda på og kjenna etter korleis det høvde i handa og om tangen var sett inn som han skulle. Bladet måtte vera feilfritt og ha god for, men det var egga ein såg mest på. Om han beit, om han «sto seg». Egga laut vera både hard og seig og ikkje berre til bruk i langved, men måtte kunna tola den hardaste vriskjering i tverved. Ikkje for hard – men heller ikkje for mjuk laut herdinga vera. Det var ingen stas med ein kniv som en ikkje kunne raka seg på handa med eller skjera over eit frittstånde hårstrå eller kutta eit hår over egga om ein bles på det.

Slirekniven var ikkje anna enn ein halvstor tollekniv som’ ein bar i slira og skilde seg ikkje ut på anna enn at skafta var ulike. Tollekniven kunne også brukast av kvinner, men slirekniv var berre for menn og fylde dei oftast gjennom heile livet. Hjå sume sat han så sikkert på som kleda. Mange lika ha ein staskniv når dei skulle ferdast mellom framande. Det vart sett store krav til han også, men framom alt skulle han vera fin. Til vanleg hadde dei slira av utskore horn, bein eller pressa lær, men rekteg stas var det først nr ho var sjølvslegen. Jamt lyt eg minnast ein gamal mann som hadde ein slik staskniv. Det var visst aldri or minnet hans når han hadde den på seg, han nytta alle høve til å snu sel slik at me laut sjå han, og eg kan undrast over at det var så om å gjera å få vist kniven fram, også me brona laut også sjå tollekniven hans.

Me skal ikkje undrast over at dei var krye over dei sølvsegne slireknivane sine, dei to som i 1451 bytta den 8 månadmatabol store garden sin på Veland i Strand til biskop Gunnar for to gode sølvslegne slireknivar! Dette gev også eit prov på kor vedfulle slike knivar kunne vera.

Det låg venteleg ein lang tradisjon bak dette synet på kniven og truleg kan me føra det attende til sverdtida. I soga kan me lesa om kor gjævt eit fint og godt sverd kunne vera, og ofte kunne dei vera verdsette så høgt at dei fekk særnamn. Dette kan sidan ha vorte ført over på kniven, eller han kan ha hatt ei parallellføring med det. Kan me ikkje tenkja oss kor dei bisna i den første metaltida når nokon kunne møta på tinget med ein kostbar, blankpussa bronsedolk i belte. Eg synest sjå eigaren litt ekstra rak i ryggen, og alle augo som glodde i ovund og undring. Sidan kom sverdet, og det er vel ikkje vanskeleg å tenkja seg til den harde tevlinga det vart for å kunna syna seg med det finaste og beste. Eit godt sverd, stasa til med sølvslege hjalte, var vel ikkje for kvar mann. Kniven låg ved sida av sverdet, og då det rusta bort, heldt kniven stillinga og fekk eit rom i folkehugen som mange lite kan skjøna i dag.

For min del fekk eg sikkert fleire slireknivar enn dei andre brørne mine. Eg hadde den feilen å vera keivhendt. Det måtte eg lærast av med, og så fekk eg den eine slikekniven etter den andre for at eg skulle øva meg med høgrehanda. Eg synest enno å sjå dei vakre gullskafta knivane med blanke blekkslirer med utstansa blomar og blad og med raudt tøy fastlimt på innsida. Det er ikkje tvil om at eg gjorde mitt beste, men det nytta så lite, og fingrane mine ber enno mange runer etter denne tida. Likevel kom eg ikkje til å missa interessa for kniven, og han kom til å roa seg i keiva. Gjeremåla mine har vore mange, og slirekniven har ikkje alltid fått lege der. Men etter opphaldstider har det hendt eg har drøymt at eg sat med tollekniven, og han skar seg så leikande lett gjennom treet som aldri før. Då har eg teke det som eit varsel om at no ville han gjera teneste – og har gjerne fått sloppe til på ny.

For å støa under det eg har skrive skal eg fortelja nokre småhendingar som kan vera med å slå fast at det er rett. På ei av ferdene mine kom eg til ein eldre bonde som syntest ha interesse berre for ein ting – det religiøse. Det var laurdag, og med tala saman til langt på kvelden. Me heldt fram på søndagen, og drøsset gjekk berre om dette eine. Men ut på dagen kom med likevel inn på knivar. Då var det som om mannen fekk eit hamskifte. Han vart mest som eit barn, og i fleire timar gjekk praten om knivar, berre knivar!. I ein kasse i kammerset hadde han mange av dei, sume ferdege og andre uferdige. Han livde seg inn med knivane sine meir enn eg nokon gong har vore vitne til. Og han tala så varmt om knivane sine som eg kunne ha venta han ville ha gjort om borna sine. Kvar av dei som var ferdige hadde si soga, og dei uferdige leika han med i hugen. Det var ikkje måte på kor gode og fine dei skulle vert. Kvar og ein skulle få eit skaft av finaste material, og dei skulle arbeidast på kvar sin måte. Det var sikkert ei høgtidsstund for han å få tala om knivane sine. Eg laut sjå på mannen og undrast over kor djupt gamle innlevings måtar hadde sett seg fast i han.

På Sørlandsbana hende det ein gong eg sat og kikka etter ein som eg kunne tenkja å koma i praten med. Det brukte ikkje vera så vanskeleg. Så fekk eg auga på ein kar langt framme i vogna som sat med ein fin, sølvslegen slirekniv dinglande inn mot midtgnagen av vogna. Det var mannen! Eg gjekk bort til han og sa: - Eg ser De har slik fin slirekniv, så me har sikkert eit og anna å prata om. Det vart som han skulle ha møtt ein gamal, god ven. Me prata om knivar i mange timar, og kunne eg ha hugsa alt, ville det vore nok til ei heil avhandling om knivar. Han visste alt om smiding, herding, skjerfting og gav lange utgreiingar om ymse slag material til skaft og slirer. Dei ymse slag måtar å pryda dei på med brenning, etsing, nagling og ikkje minst sølvarbeidet hadde han god greie på. Denne sølvslegne slirekniven gjorde reisa stutt, interessant og minnerik.

Men det har vel ikkje alle stader vore slik. I dei skogfattige bygdane ha knapt nok kniven hatt denne stoda. Eg minnest attende til den tida då dei fleste bønder her i Strand gjekk med slirekniv, og ved det leitet hadde eg eit handverkskurs på Nord-Jæren. Ein dag kom ein av elevane bort til meg og klaga for at han fekk det ikkje til å bruka kniven. Eg spurde om han ikkje var van med å bruka kniv i barneåra. Nei, svara han, det var han ikkje, og la til at det var berre fantane som gjekk med kniv.

Eg hadde ikkje tenkt at dette stykket mitt skulle gje uttrykk for at eg berre ser kniven. Eg har lært å setja pris på anna godt verktøy og. Men eg er noko bunden av den innlevingane dei gamle slektene hadde, og såleis har han kanskje fått eit litt breiare rom hjå meg enn anna verktøy. Og eg kan dra litt på smilebandet når gamle elevane mine fortel at dei ofte har komme i hug den gode slirekniven eg hadde. Me som er eldre no, er nok den siste ættleden som har gjeve kniven dette romet. Han vil tapa det med oss og aldri vinna det att. Like fullt er kniven enno eit symbol, jamvel språkleg. Det kan brukast om ein person eller eit tilhøve som adjektiv: - Han var kniven! Eller: - Det var kniven! Det tyder om lag det same som at kniven sin beste egenskaper var knytt til vedkomande og stod for «beste kvalitet»

 

Vonn og kiper.

Noko inn i dette hundreåret fanst det ei - eller helst fleire kiper på kvar garden. Inne i stovene såg du små kiper til ull og garnnøster. I naustet stod fiskekipene, og i uthusa fann ein for kiper, både store og små. Somme kunne også ha ei lita finkipe med fatler, så ho kunne berast på ryggen, t.d. når ein skulle til handelsmannen. Ein kunne arbeida dei av fleire slag materialer, men einer vart halden for å vera best. Av seljeteinar kunne ein få fine og lette kiper, men dei var ikkje særleg sterke. All einer kunne heller ikkje brukast. Han måtte vera rettvaksen og ha minst mogleg greiner. Einer som høvde til kiper, kalla me vonn. Ein som arbeidde kiper, fekk oftast skjera vonn hjå andre, dersom han spurde om det, men skar han vonn utan å ha fått lov, vart det ikkje halde for å vera vidare fin framferd. Vonnen kunne ein skjera når ein hadde høve til det, men han måtte ikkje få tørka. Difor vart han ofte lagt i vatn til han skulle brukast. Skar ein han i sevjeløysinga, svadde borken lett og det gjorde arbeidet lettare.

Kipa var ei stor korg, og ein kunne binda både botn og sidene. Ho fekk oftast ei ovalliknande form, og det høvde godt å bruka noko av ei fjøl til botn. Dei fleste kipene hadde to handtak, eitt på kva av langsidene. Desse vart avmerka på botnen først, og sidan sette ein merke for alle teinane som skulle gå gjennom botnen. Dei skulle helst vera noko breie, men godt avlagde på kantane. Dei vart skorne med ein konisk tapp i nedre enden og stukken i botnen frå undersida. Botnen må merkast slik at teinane vert i oddetal, t.d. 13:15 og 17. Vonnen må kløyvast, og då tek ein til frå toppen. Sidan skal vonne tynnast ned, så han vert passe tjukk og kantene avleggjast noko. Ein av vanskane med kipeflettinga er å få vonnen fin så han ikkje brekk eller tek skade under all bøyinga som må til. Dette var arbeid som høvde god til dei gamle stovene som hadde sledeomnar. Då kunne ein få leggja vonnen på i heile lengda og varma- eller dampa han til han vart mjuk. Øverst vart flettinga avslutta i ei rama eller ring.

 

Vidja

Tidlegare var vidja velkjent for alle. Alle hadde bruk for ho og kunne verta heilt rådlause dersom ho ikkje kunne skaffast. Med alle hjelpemidlene me har no, kan dette vera vanskeleg å skyna. Sjølve namnet seier oss ikkje så mykje, og det er vanskeleg å gje ei sikker forklaring på det. Første lekken syner til at det har med skog eller tre å gjera. Endinga kan kanske peika på jor, som tyder band eller belte. Vidja skulle etter dette tyda treband eller band av tre, og det er nett til dette ho gjer tenesta. Men bruken var så allsideg både på land og sjø at det kan ikkje la seg gjera å nemna alt ho kunne brukast til.

Vidja vart vridd av lange, tynne og mest mogleg kvistfrie bjørkerenningar. Tjuknad og lengde kunne skifta etter det ho skulle brukast til, men vanleg lengde kunne vera kring 120 cm. og noko grannare enn ein fing ved rotenden. Sjølve vridinga var ingen kunst. Den kunne alle klara, berre han var handfast nok. Det var mange ordtak om vidja. m.a. heitte det om ein gut, at han passa ikkje å gifta seg før han kunne vrida ei vidja. Men sa dei om ei jenta at ho var mjuk og slank som ei vidja, tykte ho det var gildt å høyra.

Me hadde to slag vidjer. Den eine kan me kalla fastvidjer. Ho var lettast å arbeida og hadde ein enkel knute, som ikkje vart rekna med å kunna løysast eller brukast omatt. Når vidjene tørka vart knutane harde og stive og vart vanskelege å bruka på nytt. Spennevidjene vart vredne på same måten som fastvidjene, men dei hadde innvikla spenner, som berre dei ferraste kunne få til. Dei kunne lukkast og opnast utan å tapa forma. Det var fleire former. Somme stader hadde dei namn etter spennene. Ei av dei vart kalla gråtaren, truleg fordi ho var vanskeleg å opna. Steffansspenningen vart også kalla Olavsspenningen. Det siste namnet skal ho ha. fått etter St.Olav. Etter sagnet kom St. Olav ridande over ei hei. Der møtte han ein gut som skulle henta heim ein hest som gjekk i hell. Guten stod og gråt fordi han kunne ikkje få opp spenninga. Då sa kongen at no skal eg læra deg ei spenning som er lett både å lukka og låsa, Sidan vart den heitande Olavsspenningen.

 

Bumerke.

Me treng ikkje gå så svært langt tilbake i tida for å finne eldre folk som ikkje kunne skriva. Endå til namnet sitt kunne dei vera faste med. Eg minnest godt folk som måtte kvitera med påhalden penn, som det heitte. Dei måtte ha halde på pennen ein annan skulle skriva namnet deira med. Den som skreiv namnet måtte føya til p-p, ( med påhalden penn). Dei kunne gjerne rita forbokstavane sine, og dei vart skorne inn på spadar, sigdar, øksar o.a. Dette var ei avløysing av dei gamle bumerka. Me kjenner mange og veit kva det stod for, men det er vanskeleg å gje ei fullgod forklaring på dei. Dette grunnar seg på at det neppe fanst faste reglar for korleis dei kunne brukast. Me skal sjå litt på dette på enklaste måten.

Me kan seia at eit bumerke var eit fast merke for garden eller bonden. Så langt var det greitt, men bonden hadde søner, og noko ski måtte det gjerast. Når faren brukte bumerket, kunne også sonen gjera det, men hekta gjerne på eit lite avmerke som skilde dei. Folk kjende bumerka til einannan på langan leid, og mista ein noko kunne ein få det att dersom det hadde bumerke.

Ein rita bumerke kvar stad ein trong setja namnet sitt. Det var rettsgyldeg som påskrift på dokumenter av alle slag, men det er lett å skyna den mangelen dei hadde ved ikkje å vera eit fullt namn. Bumerka kunne vera svert enkle, men også nokså innvikla. Frå først av hadde dei kanske vore nokre enkle runer, men etterkvart som slektene kvorv, la dei på seg og kunne til slutt verta nokså samansette. Dei som ofte var skjønsmen, utskiftingsmenn eller hadde andre offentlege verv, fekk gjerne lagt seg ein signering med bumerket på og som dei sette i voks og seinare i lakk. Eg fann ein slik som var nokså uvand arbeidd, men dei kunne vera små kunstverk dersom ein flink gullsmed hadde laga dei.

Det tok slutt med bumerka, og no kjenner dei fleste bøndene ikkje eingong det som høyrde til på garden. Det har vel ikkje vore så stort tapet, men me kan i alle fall minnast at dei har vore der

 

Frostnavar.

Mange kjenner namnet, men ferre veit kva det tyder. Me kan løysa det opp i to ord, frost og navar. Frost treng inga forklaring, men navar er mindre kjent. Stutt kan det seiast vera ein bor av eit gamalt slag, som er lite i bruk no. Kvass var han eit fantastisk godt reiskap, men skjemd ville han ikkje arbeida. Då kunne det høva å bruka han som frostnavar. Her er det tale om ein lang og tjukk bor med treskaft. Han var ikkje lett å sveiva, og var han skjemd, kunne det vera eit drygt svettetak å bora eit hol i ein trestokk. No seier det seg mest sjølv kva ein frostnavar er (var). Kom ein av sjøen og var kald og støl, måtte ein sjå til å få varmen i kroppen att. Då var frostnavaren god å ta til. Han låg i naustet, ferdeg til bruk, saman med trestokken, og så var det berre å setja igang. Den sløve og rusta navaren arbeidde tungt, og svetten slo gjerne ut lenge før holet i stokken var ferdeg.

- Ein god medisin, berre prøv sjølv. Frostnavaren var ikkje for hand alle stader, og då laut ein hjelpa seg på anna vis. Ein tydde då gjerne til det ein kalla Banka floga. Dette ser ein ikkje lenger. Det må koma av at folk kler seg så godt at det ikkje trengst. Å banka floga har ikkje

noko med fluga å gjera. Det er det norrøne flog, smh. med flyga. Armane vert sette i flog ved at ein med stor kraft slår dei saman i kross over brystet og sidene. Dette hjelper utruleg fort. Treskoa var oftast gode og varme, men i laussnø kunne dei fyllast med snø, og då kunne ein frysa meir på tærne enn nokon kan skyna. Dei gamle hadde ei råd for dette, å pissa i treskoa. Det vart ei stuttvareg hjelp. Eg nemner dette helst fordi dette vart eit ståande uttrykk for ei hjelp som ikkje kunne vara lenge.

 

Stadlafjos.

Då me i 1913 kjøpte garden Nerhus i Bjørheimsbygd, hadde den gamle løa eit såkalla stadlafjos. Det fanst berre eit til av desse i Bygda, og truleg var det ikkje fleire i heile Strand. Heile løa var bygt så enkelt som råd. Ho var sett opp på flat mark, og det var ikkje sett eitt spastikk i jorda utanom dei holene som var gravne for handsteinar under stavane i reisverket. Bygningen var truleg 30 x 10 alner ( 18,9 x 6,3)m. Han hadde 6 reise, og det var 6 alner mellom dei. I eit av desse mellomrom var fjoset bygt inn av liggjande plank. Såleis var det berre 6,3 m. breitt. Det var plass til 6 båsar langs eine langveggen. Langs andre langveggen måtte ein finna plass til ein kalvegarde og eit par ungdyr. Høgda var helst mindre enn 2 m. Det som undra meg mest, var at det ikkje fanst vindaugo. Alt ljoset måtte koma inn den lage døra. Det fanst heller ingen ventilasjonsordning, så ein kunne tru at dyra måtte kjøvast i den tette og mørke kassen. I båsane var naturleg mark, men mellom kvar to båsar var det langsetter lagt ned ein trestokk i båslengde. I bakre enden på desse vart det spikra på eitt eller to bord i bredda, som merka av lengda på båsen og støa opp bakkanten. Desse vart kalla sesstre. Gjøtselrenner fanst ikkje. Gjøtsla vart kasta ut gjennom ein glugg i eine langveggen. Lannet seig ned i grunnen. Om våren vart denne lannbløytte jorda køyrt ut som gjøtsel. Ein tok truleg noko djupare for kvart år, og tilslutt vart denne gjøtselgropa kring 1 1/2 m. djup. Det vart mest ein uhyggeleg høydde like ut for kubåsen, og ein hadde berte det smale sesstre til å ballansera på då ein skulle ta seg fram med vassbytta og forvondelen, som ein måtte bera med seg inn i båsen til kvar ku.

Men ei tid vart det lett med måkinga. Gjøtsla fall utfor stup og vart liggjande der. Det tok ei tid før ho hadde bygt seg opp jamhøgt med sesstre, men då la ein på eit godt lag med hakka einer og sidan kunne ein farefritt ferdast på gjøtselgangen i fjoset.

Det er mest ikkje til å tru den utviklinga me har hatt i fjoset gjennom ein generasjon. No er fjosa ljose og lette å arbeida i. Mykje av arbeidet vert gjort automatisk. Små motorar med tilhøyrande apparater ordnar opp med ventilasjon, utmåking av gjøtsla, utlegging av grovfôr, og utrekna mengder kraftfôr gjeve i småporsjonar fleire gonger for dagen. Vatnet treng ein heller ikkje tenkja på. Dyra får det dei treng kva tid som helt i automatiske drikkekar. Mjølka treng ein ikkje slita med. Frå mjølkemaskina går gjennom lukka system av slangar og blanke glasrøyr ut til mjølkeromet og ned i skinande blank tank for automatisk avkjøling. Sidan kjem mjølkebilen og syg ho gjennom lukka system inn i den store tanken av rustfritt stål og går vidare til meieriet med ho for vidare stell. Alt dette krev eit ytterst godt reinhald av alt det mjølka kjem saman med, og meieria passar nøye på at alle gjer det beste dei kan for å få ei mjølk av høg kvaltiet.

 

Glip.

Kanske heng det i eit eller anna naust ein stor jernring som ein lite veit om kva han har vore bruka til. Han kan vera ringen på det fiskereiskapen som vart kalla glip. Glipen var ein vid fiskehåv, som ein fanga mort med. Om hausten kunne morten stå i stim inne på vikane og var lett å fanga med not eller i glip. Glipen var eit enkelt og billeg fiskereiskap. Denne grunne, men vide håven, var laga av finmaska not, som var hengt på den store jernringen. På berget eller stranda var han hengt opp i ei lang vippestang og kunne hevast eller senkast. Stanga kunne også svingast, slik at glipen kom inn over land med fangsten. Slik kunne ein fiska mort med fastståande reiskap. Kanske fiska ein oftare frå båt. Då kunne ein leite seg fram til der morten stod tettast og ein var sikra ein betre fangst.

Sjølve fisket gjekk føre seg på den måten at glipen vart senka der morten stod. Straks fisken hadde roa seg, vart det strøydd ut mat over opninga. Morten strøymde til for å få tak i han. Då vart glipen vippa opp, og den fisken som var innfor jernringen vart ein sikker fangst.

Gamle fiskarar har fortalt at den beste lokkematen for morten var knust krabbe, men det var eit stort bry å få tak i han, og det vart freista med annan lokkemat. Ein fiskar fortalte at han bruka kokte poteter med godt resultat.

Det er for lang tid sidan slutt med å fiska mort i glip, så det er ikkje lett å få opplysningar nok til kunna fylle ut om dei finesser det kan ha vore også i dette fisket.

Fersk mort og mortesuppa var ein fysnemat, og saltsprengt mort låg ikkje langt etter. I Kvitsøy fiska dei mykje mort for sal, og på haustmarknaden i Stavanger låg mange båtar med denne gjeve vara. Eg kan minnast at her i bygda var det vanleg at nokre mann slo seg saman og kjøpte ei tønna mort på deling. Det vart reine festmaten, men han hadde det leie ved seg at han var putlesam å reinska for alle beina.

 

 

 

 

Med (fiskemed)

Alle som driv fiske på sjøen kjenner ordet med og veit kva det står for. Me har slike med overalt i fjordane der det er fiske grunnar, men ein kan også ha det ute på havet, berre ein har så god landkjenning at ein kan få sikta seg inn etter kjente landemerke.

Eit med er eit skjeringspunkt ein får ute i sjøen på to linjer som står i vinkel til einannan. Kvar linja må gå over to faste punkter. Det er vanskeleg eller helst rådlaust å få fisk utan å kjenna fiske grunnane, og for å finna dei må ein ha eit med. Er fiskeplassen stor, treng ein ikkje sikta så nøye, men andre stader må dette gjerast på berre få meter. Slik er det t.d. på Gauken. Der er området lite, og på utsida er det brådjupt. Det skal difor lite til før ein er utfor der fisken står. Atåt det har ein då lett for å missa noko av fiskereiskapen. Straumen dreg dei in i berget, så dei hektar seg opp.

Me har mange fiskemed i Strand, og alle er ikkje like godt kjende. Det skal nemnast eitpar av dei. Gauken er alt nemd. Han finn ein ved å peila inn Harholmssundet med Idsesundet i eine lina og fjelltoppen Gauken over Rossåsen i andre lina. Kyrkjegrunnen er kanske den som er best kjent. Han finn ein ved å peila den eine lina over kanten av Varhaug og Strand kyrkja og den andre over søre våningen og den gamle Ugeliløa. No er søre våningen borte, men dei som veit kvar han stod, kan likevel lett firma peilingspunktet. Fiskegrunnane har vore for alle, men det er også grunn til å tru at det kan ha vore strid om dei, såleis som den vesle visa seier (Ho har eigen tone)

Eg rodde meg ut på seiegrunnen og det var morgonen tidleg,

så kom han Ola. frå Kårelunden og lagde båten for ile.

Då dreiv eg til han med fiskestonge , så han datt i uvit bak i rongi.

Eg vart så glad, eg song og kvad, eg rådde grunnen åleine.

Sudeli – sudeli – seio.

 

Merd

Merd (gammelnorsk merdr) er truleg eit av dei eldste fiskereiskap i elvar og bekker. Namnet merdalad, som me kan finne, i gamle skriv, er truleg ukjend for dei fleste. Her i bygda var merden leng i bruk, men neppe inn i dette hundreåret. Han var mest i bruk den tida fisken gjekk opp i elvane for å gyta. Ein finn han nemd i gamle utskiftningar, der det vart fastlagt kor bruka hadde rett til fangst med merd. Her i bygda har me døme på at to bruk, som hadde rett til denne fangsten måtte bytte plass annakvart år. Eitt år hadde ein denne retten langt oppe i elva og at neste året langt nede.

Merden var ein lang og smal fiskepose, som strekte seg i straumen. Opninga låg øverst og var kring 50 cm. i tverrmål, Ho var nederst laga av ei fjøl, som kunne lessast ned med stein. I fjøla

var det bora to hol med passe avstand. I dei vart det sett ned ein boge av ei hasselstang. Til denne vart merdposen festa. Han måtte vera smal, så fisken ikkje vart huga å snu, lengst nede måtte han vera så smal at dette var rådlaust. Posen kunne stivast opp med stålband eller trebøylar for ikkje å siga saman.

Eg veit ikkje korfor det vart slutt med denne fangstmåten, Kanske var det lettare å gå med lyster i bekkene og ta fisken der. Dette fiske heldt seg lenge, men vart forbode. Det var eit enkelt fiske, som kravde lite utstyr. Ein trang berre ei god lykt og eit enkelt lyster. Det var ofte lett å få god fangst, men det var helst ungar og ungdomar som dreiv med dette.

Merlad høyrde merden til. Det var eit opplødd steingjerde på begge sider av merden og skulle tena til å leida fisken mot inngangen. Difor vart han langt på skrå oppover i elva. Det var nok ein kunst å lø eit godt merdlad. Det var mange ting å ta omsyn til. Truleg var dette det svake punktet ved innretninga. Det kunne lett verta øydelagt av isen om vinteren, og då kunne det verta eit stort arbeid å lø det opp att.

Skrivemåten for merd og merdlad kan virka framand. Uttalen er utan d. Men. det kjem av eit gammalnorsk ord som endar på stum d, og difor denne skrivemåten.

 

Laksevarp

I min barndom og ungdom kunne ein på enkel stader sjå nokre høge, rare oppbygg liggja ut over sjøen. Øverst hadde dei ei lita plattform med sitjeplass for ein eller to menn. Det var dei såkalla laksevarp. Eit laksevarp var eit fiskereiskap for laks. Nede i sjøen låg ei stengjenot og høgt over ho stod plattforma på lange trestenger. Der oppe sat den eller dei som hadde vakt over nota og stengde laksen då han gjekk inn. På sjøbotnen, midt inne i nota låg ein kvit treflake, som laksen måtte gå over. Vakta måtte stadeg halda auga på flaken, der han kunne sjå laksen gå over og straks stengja nota då han var komen innfor. Eg minnest best varpen i Ur. Den gjekk rett ut frå berget og kunne vera kring 10 m. høg.

Laksevarp må vera eit gammelt fiskereiskap, men hit korn det i 1863. Då kom laksefiskarar frå Osterøy, leigde fiskerett og satte opp laksevarp. I Ur betalte dei to dalar for året i leiga. Dei murte opp eit lite steinhus og budde der mens fisket stod på. Det tok ei veka å setja alt i stand for fisket. Der me no ville ha bruka liner bruka dei lange trestakar som vart bune saman med vidjer.

Det var eit tålmotsarbeid å vakta på laksen, men dei tre i strilane i steinhuset heldt ut i mange år. Sidan tok grunneigarane over fisket men slutta av i 1921. Då ville ingen sitja vakt lenger. Fortenesta kunne heller ikkje vera så stor. Den første tida fekk dei 1 kr. pr. kg . for fisken, men i 1913 gjekk prisen opp til I - 2,- kr. pr. kg. Holger Ur sat vakt i laksevarpen i 1913 og har fortalt om dette fisket. Det var eit makeleg, men trøyttande arbeid. Fiskemengda kunne sjølvsagt skifta med åra, men truleg vart det rekna med ein fangst på 30 - 40 laksar i sesongen.

I Ur har det alltid vore ein god fiskeplass både for laks og annan fisk. Retten til laksefisket var delt på dei to gardane, og kvar av dei hadde fiskeretten annakvart år.

 

Bogastille.

Bogastille er eit namn me har etter gamle jaktmåtar. Då dei jakta med pil og boge, kunne ikkje skotlengda verta så stor. I ope lende var det rådlaust å koma dei vare dyra på skothald. Dei måtte drivast inn mot skyttaren. Det var det dei kalla drivjakt. Då måtte fleire ting passa ihop. Terrenget må tre kila ihop, helst til eit trongt smette eller dal. Då dyra vart drevne fram, måtte dei fara like framom der skyttaren låg og venta å få dei på skothald. Vindretninga måtte vera lagleg og ikkje stå imot dyra. Med den gode luktesansen dei hadde, kunne dei elles koma til å merka faren og heile drivjakta kunne gå opp i inkje. Me har stadnamn som syner til slike jaktstader. Namnet Svettarvik fortel at der dreiv dei i sveit i lag. I Dyrsvika vart dyra trengde saman i ein kile mellom berg og ur, så det ingen annan utveg var enn å fara på vatnet, og der var dei lette å ta. På Idse har me namnet Stidle. Der må det ha stade eit bogastille, truleg for jakt på sel. No er det borte, men namnet fortel litt av den soga staden gøymer på. Det er fortalt at det skal finnas restar etter bogastille i Sørskår området.

Det einaste bogastille i Strand eg veit om og som er noko lund i orden, finst på vestsida av Holtavatnet. Det er oppmurt av stein og har merkeleg nok halde seg utruleg godt gjennom alle åra. Det er sett opp på ein vel uttenkt strategisk god plass. Dersom dyra vart drevne vestover i Holtaheia og mot Nerhusåsen, laut dei fara på nordsida av Holtavatnet. Det ville vidare vera naturleg for dyra å søkja gjennomgang mellom ein låg åskam og ei blaut myr. Her på snaue fjellet i denne gjennomgangen, som er lite men enner ut i skothald bredde, står dette mannshøge bogastille. Her kunne jegeren stå godt gøymd og fella dyra gjennom ein høveleg opning mellom steinane då dei skulle fara framom.

Ein annan gammel fangsmetode var å, ta dyra i dyregrav. Her i Strand har me fleire gode strategiske punkter for slike graver, og det er truleg det skal finnast rester etter slike, men ingen har tae seg tid til å leita etter dei.

 

Sjølvskot.

Sidan dei sa at bjørnen hadde ti mans styrke og tolv mans vit, skulle han ikkje ha late livet i sjølvskot. Men han kjende neppe slike moderande innretningar, og så vart han lurt. Eit sjølvskot var eit apparat bygde opp av fleire grove børsepiper på ein fast innretning. Frå avløysarane til desse, gjekk ei snor til ei åta som børsepipene peika mot. Kom bjørn eller andre dyr bort i åta, gjekk skotet av og dyret skaut seg sjølv.

På Idsal finst endå restene att av det sjølvskotet som stod i Svines-marka og som tok livet av fleire bjørnar. Svines låg svært utsett for bjørn, og stundom kunne han koma heilt ned mot garden. Difor rigga dei opp dette sjølvskotet. Tore Svines og Inga Gøysa hadde byllaup andre pinstidagen 1803. Dei sat ved middagsbordet etter at dei hadde vore i Høle kyrkja då dei høyrde eit krafteg smell oppe i marka. Det vart slutt på bordskikken. Dei fleste tok det dei kunne finna av øksar, staurar og anna. Alle sprang mot sjølvskotet, for dei skyna kva som hadde gått for seg. Men var bjørnen skamskoten, kunne han vera farleg. Kvinnene heldt seg difor i bakhand , men var mykje forvitne.

Oppe ved sjølvskotet lag bjørnen daud. Dei batt alle føtene på han saman og bar han ned til bryllaupsgarden på ei stor råta. Så kunne alle i festlaget halda fram ved middagsbordet. Dei åt og drakk og skåla med den heldege brudgommen. Det var også nok å ta av. Brudgommen vart rekna for å vera den beste mannen i Strand, og brura kom med ni lasta båter i heimafylgje.

Den siste bjørnen som vart skoten i Strand, gjekk også til i sjølvskotet på Svines. Det var i 1859. Gamle båtbyggjar Aslak Vigjå fortalde at han var på Svines då dette hendte. Han mintes godt då oldefar min kom berande med bjørnen. Han hadde bune alle føtene saman og stukke ein staur mellom og lagt han på aksla.

Sjølvskotet på Svines er det einaste me kjenner frå Strand, og det er uvisst om det har vore fleire.

 

Spikar

Det kan synast vera altfor enkelt å skriva om spikar. Slik er det ikkje. Han gøymer på ei soga ikkje alle kjenner. Tek me namnet, minner det oss om noko av tre. Og nett slik er det også. Namnet har han fått etter tilspikka trepinnar, som vart brukt til så mangt. Det ligg nær å tenkja på alle trenubbane som skulle til då skind skulle hengjast til tørk på veggen. Dei kunne ha fleire namn, men de som var store, vart mest alltid kalla naglar. Me kunne ikkje ha spikar, før me kunne laga jern, og det var lenge altfor dyrt og arbeidsamt å laga til spikar. Ein trong det ikkje heller, for trenaglar gjorde ofte like god teneste. På Tjøstheim vart det for ganske få år sidan riven ei gamal løa, som hadde heile kledningen festa med store tre naglar. Eg hadde ofte vona på at me skulle fenge noko av ein vegg, som hadde høvt i museet. Men me visste ikkje kva tid løa skulle rivast, og så vart me lurte.

Dei første spikrane vart smidde for hand, og då måtte dei verta dyre. Her på garden hadde me lenge nokre store handsmidde spikrar, men det kom etterkvart bort. Dei som hadde essa på garden kunne smeda spikaren sjølv, for det var etter måten enkle å laga. Frå USA heitte det at nybyggjarane i ruskeversdagar kunne samla mest heile familien i smia for å laga spikar.

No er det ingen som lagar spikar for hand lenger. Maskinane har teke over, og berre i USA åleine vert det kvart år laga 280000 tonn spikar. Ein vanleg god maskin slår 700 spiker i minuttet. Det finst minst 300 ulike sorter. Dei fleste vert laga av jern, men Dei finst i fleire ulike metaller.

Leiter me etter i soga, kan me finna at sumeriske kunstnarar brukte koparnaglar til å feste koparplater til treskulturar for 5000 år sidan, men dette har ikkje mykje med vanleg spikar å gjera.

 

Vondul.

På studietur i Israel fekk eg sjå fjos der det var automatisk og datastyrt fôring. Kvar ku vart fora rikeleg og etter ein nøye utrekna plan og hadde ei gjennomsnittleg årsyting på 7000 kg. Mjølk. Då laut eg tenkja på den fôringa det var her ikring i barneåra mine. Ho kunne høyrt til i steinalderen. Kyrne fekk ikkje nok mat til å yta det dei kunne. Sommarbeitet var skralt, og vinterfôringa var ikkje betre. Då vart stråfôret etla til kvar ku i form av ein liten ball, som vart kalla vondel. Fjosarbeidet høyrde kvinnene til. Mannfolka hadde ikkje noko der å gjera. Me skal sjå litt på vondlane

Dei vart arbeidde av omlag like mengder halm og høy. Halmen låg vanleg laus og lett å få tak i. Høyet derimot låg i ein fast stabbe, som var godt samanpressa av kornet som hadde lege over. Det var truleg for å spara på det at ein fekk ikkje ta det frå overflata. Det skulle plukkast ut frå brystet av den faste høystabben og det var eit både tungt og drygt arbeid. Jamt var dette eit arbeid for gutungane på garden.

Då kona skulle vondla, tok ho først eit lite fang halm, breidde det ut i eit flak og la ein høyvisk på. Så var det å bretta halmen kring heile kanten innover høyet, og då fekk ein ei forkula, som eit rundt egg, der høyvisken var plomma. Men vondelen var ikkje ferdeg med det. Han skulle binnast saman med eit halmband. Ein tok eit grep i den frie halmhaugen og rulla ut eit passe langt band som vart bunde kring vondelen. Bandet heldt vondelen saman, men var også til å bera etter.

Den gamle løa her på garden hadde ikkje dør mellom fjoset og forromet. Vondulane måtte berast gjennom to dører og ut på garder, før ein kom inn i fjoset med dei. Kyrne stod bundne inn mot veggen, og difor måtte ein gå inn i båsen til kvar ku med foret. Skulle t.d. ei kona ein tur til byen, laut ho kvelden i førevegen også vondla opp til dei to måla neste dag. Eg har ikkje teke noko utrekning over kor stor forverdi ein vondel kunne ha, men då han var etter måten laus og tverrmålet berre kring 40 cm. kunne den ikkje vera stor.

 

Kola og tyristikka.

Mennesket har alltid leita og lenkta etter ljoset. Mørket var ein fiende. I den hadde alle vonde vette fritt spelerom, og då vart menneska fælne og redde. No har me det så greitt. Det skal ikkje meir til enn å trykkja på ein knapp, så fløymer ljoset rikeleg der me vil ha det. Og så billeg er det at me brukar meir enn me treng, Difor vil me stogga litt og sjå på korleis dei hadde det før i tida.

Dei fleste kjenner litt til kola, denne enkle tranlampen med ein bomulltråd til veik. Enno finst ho i alle bygdar, for somme gøymer på ho som eit kjært minne. Dei fleste såg ut som ei stor skei med skaftet bøygd i rett vinkel. Ho var ei open oljekopp. Olja kunne vera av kval, men oftast var ho tran av fiskelever og vart kalla lyse. Veiken lag laust i lysen. Oftast var han ein bommullstråd, men margen i ljossivet kunne også brukast. Det er av dette bruket sivet har fått namnet.

Det er lett å skyna at denne vesle veiken kunne ikkje lysa mykje, men lysen lukta vondt og sota (kola) mykje. Dei fleste vil nok tru at bruken av kola ligg svært langt attende i tida. Men det er likevel ikkje lenger borte enn at ein eldre mann i Strand kan minnast at bestemora hans bruka kola då han var liten gut.

Endå så sparsom ho var med ljoset, laut ho likevel sparast på. Ikkje alle kunne skaffa seg lyse sjølv, og då laut han kjøpast. Det var smått med kontantane, så ein laut spara på alt som måtte kjøpast. Difor hjelpte dei seg ofte med ljoset frå den opne eldstaden. Både grua og åren gav ljos, og kring den eldstaden samla folket seg med kveldsarbeidet. Då kakkelomnen kom gav han berre ljos til ein eller to som kunne sitja ved den opne omnsdøra, men elles skygde han for mykje.

Tyristikka var god å ta til, og ho kunne ein bera med seg om det trong. Ho brann godt, og lenge etter det var slutt med henne som ljos, bruka dei gamle henne då dei skulle elda opp. Tyriveden kunne dei oftast finna naturleg ute i furuskogen, men ofte tok dei ut nokre tre som dei tok toppen av og ripa med øksa renner i borken oppetter stamma. Då skilde furutreet ut kvåe (tyri) kring såra, og med tida kunne heile stokken verta tyrived. Denne måten bruka dei også då dei ville ha særs gode materialer, t.d. til vindaugo, som då kunne halda seg langt over eitt hundre år.

Tyristikka kunne berast som ljos kringom i huset eller setjast fast i ei sprika i vegen, eller helst i ei jernklypa på fot. No er det truleg ingen att som har lysa seg fram med tyristikka. Men det er ikkje så svært mange åra sidan ein eldre mann her i Strand fortalte meg at han som gutunge ofte måtte lysa for mor si med tyristikka. Han hadde fått oppleva utviklinga frå tyristikka til neonljoset.

Skulle dei ut av huset, laut dei bruka lykt. Dei var av mange slag, men alle hadde talgljos. Oftast var ho sett saman av trespiler og trekt med sjå. Sjåen kunne vera laga av ytste hinna av magesekken på ku (vomma). Utspilt og tørka urinbløra av svin eller av etterbyrden hjå ku, som dei kalla hill, vart ofte bruka. Sjølve namnet hill miner om hildring, noko som er ljost og lett gjennomsikteg. Ljose horn som vart pressa til plater og tynnskorne vart også bruka i lyktene. Dei var sterke og sikrare, men lyste mindre.

Då glassflaskene vart vanlege, vart det enkelt å laga seg ei flaskelykt. Botnen vart brent av på ei ljos flaska. Dette gjekk lett ved å fukta ein ulltråd i parafin og knyta på flaska der ein ville botnen skulle løysa seg frå. Så tennte ein på tråden, svinga flaska eit par gonger rundt og duppa ho i kaldt vatn. Botnen løyste seg alltid fint. Då stod det berre att å forma ein stor kork til botn i flaska og spikra på ein liten tut som skulle halda talg ljoset. Korken måtte ha nokre renner på utkanten for å skaffa luft til ljoset. Korken oppe i flaska måtte bort, og så stod berre att å binna eit berehandtak frå to sider, så flaska kom til å hanga rett, elles kunne ho koma til å sprika. Flaskelykta var delvis i bruk inn i dette hundreåret.

I 1860 åra kom parafinlampen med stillbar veik i bruk og løyst etterkvart ut både kola, tyristikka og sjålykta.

 

Fortids ringe Ljos

Mennesket har alltid leita og lengta etter ljoset. Mørkret var ein fiende. I den hadde alle vonde vette fritt spelerom, og då vart menneska veike og fælne. No har me det så greitt. Det skal ikkje meir til enn å trykkja på ein knapp, så fløymer ljoset rikeleg der me vil ha det. Og så billeg er det at me brukar meir enn me treng. Difor kan me ha godt av å stogga litt og sjå på korleis dei måtte greia seg med ljos før i tida. Dei fleste kjenner litt til kola, og kringom i bygdene er det ein eller annan som gøymer på dei som eit kjært minne. Formene var mange og kunne vara laga for ein eller fleire veikar, men sams for dei alle var ein open oljekopp. Olja kunne vera av kval, men oftast var ho tran frå fiskelever, som del kalla lyse. Veiken var ein bomullstråd som låg laust i lysen. Men dei kunne også bruka andre ting. Såleis har ljossivet fått namnet sitt av at dei bruka den svampaktige margen i sivet til veik i kola.

Det er lett å skjøna at så liten veik ikkje kunne gje mykje ljos, og attåt lukta lysen vondt og sota kola mykje. Dei fleste vil nok tru at bruken av kola ligg langt atende i tida. Men det er likevel ikkje lenger borte enn ein eldre mann i Strand kan minnast at besteforeldra hans bruka kola då han var ein liten gut. Endå så sparsam ho var med ljoset, laut ho ofte sparast på. Det var ikkje alle som kunne skaffa lyse sjølv, og då laut han kjøpast. Det var ofte snaut med kontantane så ein laut spara på alt. Difor hjelpte dei seg ofte med det ljoset dei fekk frå den opne eldstaden. Både grua og åren gav ljos, og kring den eldstaden samla huslyden seg med kveldsarbeidet. Då kakkelomnen kom, ga han bra ljos for ein eller to som kunne sitja ved den opne omnsdøra men ellers skygde han for mykje.

Elles var tyrispika lett å ta til, og ho kunne ein bera med seg om det trongs, Ho brann godt. Lenge etter at ho var komen av bruk til ljos bruka del gamle ho når dei skulle elda opp.

Tyriveden kunne dei ofte finna naturleg ute i furuskogen, men ofte tok dei ut nokre tre som dei hogg toppen av og med øksa rispa renner i borken oppetter stamma. Då skilde treet ut tyri kring såra, og med tida kunne heile stokken verta tyrived. Denne måten bruka dei elles og når dei ville ha særs gode materialar, t.d. til vindaugo.

Tyristikka kunne berast som ljos kringom i huset eller setjast fast i ei sprikke i vegen, eller helst i ei jernklype på fot, dvs, ein eigen haldar dei kunne setja ho i. No er det vel ingen att som har bruka tyristikka, men det er ikkje å svært mange åra sidan ein eldre mann fortalde meg at han godt kunne Minnast han jamt laut stå med tyrstikka og lysa for mora over grautgryta.

Skulle dei ut av huset, laut dei bruka lykt. Dei var av mange slag, men alle hadde talgljos. Oftast var ho sett saman av trespiler og trekt med sjå. Sjåen kunne vera ytste hinna på kumagesekken, utspilt og turka urinbløra frå svin eller av etterbyrden hjå ku, som dei kalla hill. Namnet minner oss om noko som er lett og ljost - gjenomsiktig. Horn som var pressa til plater og passe avskove vart også brukt til sjå. Dei var sterke og sikrare, men lyste mindre.

Når me ser litt på soga til ljoskjeldene våre, finn me at dei ljosa som brann i mange slag lykter og stakar var av mange slag, men det er berre få ljosstumpar frå mellomalderen som er tekne vare på, så noko særleg god greie på dei har me ikkje. Men dei er dels omtala i gamle skriv og sjølve namna dei hadde kan fortelja oss noko. Det gamalnorske namnet på ljos var kerti. Mykje tyder på at det er det same som det gamaltyske kerte og avleida av kertz som tyder veik. Fylgjer me dette namnet lenger, er det trulegt avleida av charta, som var namnet på papyrus, og med veit at margen i den planta vart bruka til veik i ljosa. Opphavet til kjerte var etter dette truleg ein veik som vart dyppa i tjøra eller talg, og me veit at slike talgljos var i bruk heilt ned mot dette hundreåret. Om det var slike ljos kjertesveinane til Olav Kyrre lyste med ved kongsborda i kvardagslaget, veit me ikkje. Men me kjenner til at ved større høgtider vart det bruka voksljos. Etter dei gamle kyrkjereglane skulle alterljosa og olja til lampane vera av plantefeitt, men voksen var inga billeg vare, og her i Norden laut dei ofte søkja om særløyve til å bruka talg i ljosa og tran til lampane.

Kjerte var truleg namnet på voksljos i sein-mellomalderen. I Håkon Magnusson rettarbod frå 1302, vert det omtala at kjertene vert selde etter vekt, og prisen i Bergen var 2 penning for 1 pund. I gamletestamente for sjelegåver vert det omtala fleire typer kjerter. Men kva dei ymse nemningar står for, kan ingen tyda lenger. I rekneskapa til slottsherre Jørgen Hansen frå føstninga av 16. århundre finn me mykje som er av interesse. Han gav av og til ljos til kyrkjene i Bergen, anten for å døyva eit vondt samvet eller for å godgjera dei himmelske makter for andre ting. Når han hadde dyre laster på havet, trygda han dei med ei gåve til den kjente «love kirke» i Fana, som hadde ein undergjevande kross - ofte kalla den heilage krossen i Fana. I rekneskapen hans frå 15l9 er omtala 8 utgiftspostar for gåveljos til kyrkjer. Eit par døme: «1 skilling for et lys som blev snoet som korn til det hellige kors i Søndhordland som Jørgen lovede for den flåde tømmer. Item 3 mark voks til et lys som kom til hellig kors for den flåden vel skulde komme hjem»,

Så finn me nemnt dei såkalla gildejos. Venteleg var desse ein eigen tye som vart bruka når nokon i gildelaget fall frå. I eit oppsett frå 14. hundreåret til St. Olavsgildet i Onarheim står det at om nokon innan glidet døyr, skal alle, både gildebrør og gildesøstre innan sokna koma til liksenga og vera med og syngja sjelemesse og ofra gildeljos.

Elles veit me at kjerter vart mykje bruka kring likbåra i mellomalde. Kyrkja hadde ein eigen dag for innviing av alle ljos som skulle brukast i kyrkja. Festdagen vart kalla kyndelsmesse etter det latinske namnet for candela, og vart lagt til 2. februar. Det var den dagen Kyrkja høgtida minnet om Maria sin reinsingsdag. Ljosa vart innvigde med stor vyrdnad og høgtid, og til grunn for dette låg den store trua på ljoset dei hadde i mellomalderen. Ljoset var det beste vern mot vonde makter, og kyndelsmesseljosa var særs sterke. Dei var høgt skatta som amulettar og sympatimidlar i folkemedisinen

Då den gamle Vinjekyrkja vart riven for kring 200 år sidan fann dei under koret ei svartebok frå tida like før reformasjonen. Mellom alle hekseformularane finn me ein som fortel om korleis ein skal bera seg åt for å få tjuen til å koma att med det som vart stole. Då skal ein dryppa dropar av eit kyndelsmesseljos i form av eit kors, så vert tjuven tvinga til å koma attende med det han har stole. Ved hjelp av desse ljosa skulle ein også kunna sjå bilete av tjuven i vatn. Forheksa dyr kunne verta friske ved voksdrypp av desse ljosa

Den gamle trua på ljoset som verje mot djevelen og vonde makter var særs sterk i mellomalderen, og ljoset fylgde ein ved alle storhende frå fødsel til grav. Rester etter dette fylgjer oss enno, men grunnlaget for det har gått i gløyme og me legg noko heilt anna i det.

Til det gamle ljosa lyt me også nemna svovelfyrstikkene. I Tyskland var dei kjende alt i midten av14. Hundreåret, men venteleg langt seinar hjå oss. Dei var lange trestikker med påsmelta svovel i enden og var lette å tenna ved å ripa dei mot mest kva som helst.

Men den store bruken av svovelstikkene vart å tenna med, nett som me brukar fyrstikkene no. Det lever enno folk som minnest bruken av svovelsikkene, og ein sa det så: Dei var greie nok i bruk, men lukta vondt. Ljosestaken med støypte eller dyppa ljos hadde fylgt kola gjennom lange tider, men talg var dyrt så me lyt helst rekna med at mange bruka dei berre i høgtidene. Men i 1860 åra kom parafinlampen med stillbar veik. Dette var eit stort framsteg. Men den tilvante sparinga på ljoset heldt seg så lenge han var i bruk. Dei små lampane hadde flat veik og vart kalla flatbrennar, medan dei store hadde viken lagt i ring. Det var rundbrennaren.

Storleiken på lampane vart rekna i linjer. Kjøkkenlampen var vanleg ein iten 6 linjes flatbrennar, medanstovelampen var ein 10 eller 14 linjes rundbrennar. Så store som 20 linjes lampar vart berre bruka i møtelokale.

Kjøkkenlampen hang oftast på veggen og hadde ei rund messingplate til ljoskastar. Lampen kunne lett hektast ned og berast dit det høve, og oljekrukka hadde vid, flat botn, så lampen stod stødig der ein sette han frå seg. Men han var helst i bruk berre så lenge det vart arbeidt på kjøkkenet. Ein laut spara på «lamp'aolja» óg. Vanleg var det og å ha ein 10 linjes bordlampe som kunne verast med til dei andre roma eller vera til nærljos i stova når det trongst. Men til vanleg vart det rekna for ovmål å bruka to lampar i same romet.

 

Kjerte.

Det gamrnalnorske namnet på ljos var kerti. Mykje tyder på at det er det same som det gammeltyske kerte og avleida av kertz, som tyder veik. Fylgjer me dette namnet lenger, er det truleg avleida av charta, som var namnet på papyrus. Me veit at margen i denne planta vart bruka til veik i ljos. Opphavet til kjarte var truleg ein veik som var duppa i tjøra eller talg, og me veit at slike ljos var i bruk heilt ned mot dette hundreåret.

Om det var slike ljos kjertesveinane til Olav Kyrre lyste med ved kongsbordet i kvardagslaget, veit me ikkje. Men me kjenner til at ved større høgtider vart det bruka voksljos. Etter dei gamle kyrkje reglane skulle alterljosa og olja til lampane vera av plantefeitt, men voksen var inga billeg vara, og her i Norden laut dei ofte søkja om særløyve til å bruka talg i ljosa og tran i lampane.

Kjerte var truleg namnet på voksljos i sein-mellomalderen. I Håkon Magnusson rettarbod frå 1302, vert det omtala at kjertene vart selde etter vekt, og prisen i Bergen var 2 penning for 1 pund. I gamle testamente for sjelegaver, vert det omtala fleire typer kjerter, men kva dei ymse neningar står for kan ingen tyda lenger. I rekneskapen til slotsherre Jørgen Hansen frå førstninga av 16. hundreåret, finn me mangt av interesse. Han gav av og til ljos til kyrkjene i Bergen, anten for å døyva eit vondt samvit eller for å godgjera dei himmelske makter for andre ting. Då han hadde dyre laster på havet, trygda han dei med ei gåva til den kjente “love kirke” i Fana, som hadde ein undergjevande kross, ofte kalla den heilage krossen i Fana.

I rekneskapen hans frå 1519 er omtala 8 utgiftspostar for gavaljos til kyrkjer. Eit par døme: “ En skilling for et lys som blev snoet som kom til det hellige kors i Sundhordland som Jørgen lovede for den flåde tømmer. Item 3 mark voks til et lys som kom til det hellige kors for den flåden vel skulle komme hjem». Så har me gilde ljosa som alle gildebrør og gildesøstre skulle ha med til liksenga og syngja sjelemesse når nokon innan gildet døydde.

 

Fimpungar.

Med tider imellom kan me høyra namnet fimpungar. Dei unge kjenner det ikkje og dei eldre veit ikkje lenger kva det tyder. I ordboka til Ivar Åsen finn me det ikkje, og heller ikkje i Norrøn ordbok. Det har likevel vore eit levande namn for ikkje lang tid sidan. Då ein i heimane slutta laga talgljos etter dyppe metoden, fekk ein ikkje fimpungar meir. Ein hadde ikkje lenger bruk for namnet og det gjekk i gløyme. Kort fortalt vart talgljosa laga over ei gryta med varmt vatn og smelta talg. I ein bomullstråd, som sidan vart veiken i ljoset hang eit lite lodd. Utan det ville ikkje tråden halda seg rett. Veiken vart duppa ned i talga. Ho hengde seg på i eit tynnt lag og så avkjølt i kaldt vatn. Slik heldt ein på med å duppa til ljoset var passe tjukt. Ein arbeidde med mange ljos om gangen. Etter nokre få dypp, var dei ganske tynne. Då vart dei kalla fimpungar.

Dette seier lite om tydinga på namnet, og då må me leita vidare. Første lekken i ordet er fimp. Det må vera det gamalnorske ordet fimt, som står for femte. 2 lekken i ordet er ungar. Dette må vera ei lett omskriving av det gamalnorske ordet unger. som står for ung eller så gamal. (sml. Vetrungr, ein vinter gamal). Namnet fimpungar må koma av gamalnorsk fimtungr (femte gongen). Tydinga av namnet må liggja i at då me hadde duppa ljoset fem gonger, fekk me fimtungr.

Namnet unge og ungr har same rota og ligg såleis nær einannan. I uttalen ligg orda fimt og fimp så nær einannan at me truleg kan gå ut frå at dei står for det same. Når me stundom kan bruka namnet fimpunge, skulle det tyda ein fem år gamal unge. Mest vart det brukt i tydinga ein grannvaksen gutunge.

Både her og i mange andre samanhangar finn me ordet fimt, talordet fem. Grunntydinga for at femtalet vert bruka er ikkje lett å finna. Men i gamalnorsk går femtalet att i mangt. Hjå oss var det som eit heilagt tal, på same måten som 7 talet var det i sydlegare land. Her i landet hadde me tidlegare ei 5 dagers veka. Me hadde femte dagen, som var torsdag. Her kan me gå feil i soga. Det kan heita at han kom att 5. dagen. Dette fortel at det var torsdag han kom att og ikkje at det var fem dagar etter.

Fem dagar var også vanleg tilseiings frist. Skulle ein tilseiast å møta ved ei oppgjerd, hadde ein fem dagers frist. Ein kalla det også å fimta. Det var å gjeva ein annen fem dagars frist. Fimtardagr var dagen då femdagarsfristen var ute. Fimtardomr var ei rettsavgjer med fem dagars varsel. På Island var den femte og høgaste domstolen, fimtardomen. Femtalet må ha vore eit magisk tal for dei gamle nordmenn.

 

Rua.

Vinterulla på sauen kallast ru, og å ta ho kan endå heita å rua. Det er gamle ord , og tydinga er noko uviss. Me har ru i fleire tydingar, men her skal me herre hefta oss med den ulla som kallast ru. På islandsk står ru for floket ull. Me kunne nok gje ordet same tyding hjå oss, og slå oss til to med det, men me kjenner oss ikkje heilt nøygde med dette. Iver Åsen forklarar det slik:»Ru er den ull som i feldningstiden løsner på Fårene og kan plukkes af». Dette svarar hetre til den gamle driftsmåten, ulla vart riven av. Då vert det lett å tyda at å rua var arbeidet med a riva rua av.

No er den tida forbi og me har i lang tid klypt rua av med saks. I Strand vart dette lenge rekna for å vera kvinnearbeid, men etterkvat vert også mannfolka med. No er også dette berre eit minne, og den elektriske klyppemaskina gjer arbeidet på stutt tid.

Vinterulla vert floket heilt inn til skinnet. Då er ho så tett at saksa kjem ikkje inn, og det er mest rådlaust å få noko av. Ein kan ikkje ta rua før ho er passe undergrodd, løyst frå skinnet. Ei gamel kona, som sat i kår her på garden, har fortalt meg om då dei i gamle dager reiv rua av sauene. Ein av grunnane til at det vart gjort på den måten, var truleg m.a. at den gamle saue rasen hadde mykje dyrehår i ulla. Dei var stive og tok ikkje farge. Difor ville dei helst ikkje ha desse med. Då rua losna frå skinnet om våren, sat dyrehåra framleist fast, og då rua vart riven, var ho rein ull.

At rua losna og kunne falla av, kalla ein for å skinnrøytast. Dei sauerasane me har no, gjer ikkje dette, men hjå den gamle rasen var det ein sterkt utbreidd eigenskap. Dette hadde hatt sin verdi, og var kanske hjelpt noko fram med utval. Somme heldt lenge på den gamle rasen, og folk som ikkje hadde kjennskap til denne eigenskapen, trudde at dette måtte koma av dyremishandling og meldte gjerne frå til dyrevernsnemda om dette.

 

Plogen.

Heilt inn i dette hundreåret reiste unge menn frå Strand til bygdane på Jæren for å spa åker. Plogen hadde vore kjent lenge, men han hadde vanskeleg for heilt å slå gjennom. Årsakane til dette var mange. Del første plogane me kjenner til var svert primetive, gjerne arbeidde heilt av tre. Så tok bygdesmedane til å arbeida dei dels av jern. På det viset vart det mange typer. Det vart prøvt med utanlandske plogar, men del jamt forstore og fortunge. Hestane var små og veike. Dei gjekk ute heile året og måtte greia seg med det dei sjølv fann. Om vårane var dei då så veike at dei dugde lite for plogen. Mykje av jorda var også så full av jordfast stein, at ho lite høvde for plogen.

I 1830 åra tok det til å verta ein snunad på mangt av dette. Landhusholdningsselskapa arbeidde mykje for å gjera plogane betre. Dei kjøpte inn dei beste plogane, stilte dei ut og premierte smedar som kunne laga gode plogar som høvde hjå oss. Dei same selskapa kjøpte også inn minekrut, og jern til mineboltar og jernstaurar. Dei vart selde billeg til bøndene, så dei kunne gjera jorda fri for stor stein.

Men bøndene var utruleg konservative. Dei heldt på det gamle og sette ikkje lit til dei nye teoriane. Sokneprest Steenbuch i Håland skriv i 1830 at bøndene kjente lite til plogen. Dei fleste såg på han som den sikraste vegen til tiggarstaven. Plogen forderva jorda, meinte dei Presten hadde likevel tru på at bøndene etterkvart ville sjå dei store fordelane plogen hadde. Men det er ein annan grund, seier han, som gjer at det er lange utsikter til at han kjem i vanleg bruk. Då nemner han dei store mengder stein som finst i åkrane. Berre til å rydja han bort vil vera meir enn mange har krefter til. Han nemner også at mange som kunne ha hug å kjøpa plog, ikkje maktar det økonomisk. Mange vil også sjå det umogleg å kunna fora hestane slik om vinteren, at dei om våre kunne makta å dra plogen. Han seier at det er liknande overalt på Jæren, men sokneprest Holfeldt i Klepp teiknar likevel eit noko ljosare bilete for Klepp- sokna. Ryfylke låg i den tida framfor Jæren på mange måtar. M.a. ser me ofte Hjelmeland nemd med gode tiltak, Strand ser ut til å ha halde seg meir i bakhald.

 

Garving, barking.

Mange av dei driftsformene me hadde i jordbruket fram mot århundreskifte fer til å verta gløymde. No kjem store bilar og tek slaktet med seg til byen, og ein har ikkje meir bry med det. Før vart dyra slakta heime, og det kjøtet som skulle seljast tok dei med seg i robåten til byen og selde det ved dørene. Skinna garva dei og bruka til skor o.a. Denne garvinga eller barkinga gjorde dei på enkel vis, men dei laut sjå til at alt gjekk som det skulle.

Skinna vart lagde i rennande vatn og låg der til dei røytte håra, men lenger måtte dei ikkje liggja, for då kunne dei ta skade. Håra vart skrapa av med ein trekniv eller trespade. Fettet på innsida måtte også skrapast bort. Då var dei ferdege å gå i barkekjeret. Då vart dei lagde i vatn saman med knust bork, helst av eik. Her fekk dei liggja til garvestoffene hadde gjort sin verknad. Rå huder er vasstette, men vert pinnharde når dei er tørre. Dei vil også lett ta skade av væta. Skinn som vert heilt gjennombarka vil ikkje verta vasstette. Difor må ein under garvinga halda eitt auga med dette. Det skal stå att ei papirtynn rårand inne i mitten av skinna som skal halda dei vind - og vasstette. Etter garvinga skulle dei tørka noko og setjast inn med tran. Då dei var gjennomtrekte av denne feite olja, heldt dei seg mjuke.

Under krigen var det uråd å få tak i skin til reperasjon av hesteselar o.a. Me måtte då finna fram dei gamle kunnskapane og freista hjelpa oss sjølv, og det gjekk godt. Både namnet garving og barking, kan helst stå for det same. Det var garvesyra i borken som gjorde sin virkning. I skinna vart det ein kjemisk reaksjon, slik at det var eit nytt stoff me fekk etter garvinga. Garn, nøter og andre fiskereiskap vart også lagde i bork og vatn. Då fekk dei ein fin brunfarge og heldt seg betre mot rot, men dette kalla ein alltid barking.

Skind av sauer og lam vart for ein stor del arbeidde til skindfeldar. Dei vart ikkje garn, men innsette med ei alunsmørja.

 

Klauvstela og bakstela.

Tidlegare var desse orda daglegdagse, i alle fall blant smedane. Dei var arbeidsmåtar som høyrde faget til. Alle visste kva dei stod for, men no held dei på å verta gløymde, og difor skal dei verta nemnde her.

Me kjem lettast inn til kjernen av orda ved å ta siste delen først. Straks må det seiast ifrå at dei har ikkje noko med tjuv å gjera. Det er ikkje deira handverk. Her tyder det å stålsetja, laga bitstål, verktøt.

Det er fleire grunnar til at ein stålset visse typer verktøy. Ein tollekniv t.d. kan lagst av heilt stål, men vert ikkje så god som ein stålsett, og då brukast ein framgangsmåte som kallast klauvstela. Eg har prøvt dette arbeidet og veit litt om korleis det kan gjerast best, men her kan det berre nemnast stutt. Ein tek til med å hogga ei klauv i enden på ei passe tjukk jernstang. I klauva legg, ein inn eit flat stålstykke, som må vera avpassa etter stonga og leggjast slik at heile knivbladet vert stålsett. Ein fester det først i klauva ved å gje stanga eit lett slag på ambolten. Så legg ein denne delen av stanga inn i avlen og set godt fres på. Emnet skal varmast til det vert kvitglødande, og klauva vert påstrødd litt boraka for å ta bort oksydene. No gjeld det å passa godt på så emnet ikkje får brenna, men er det for kaldt, får ein ikkje sveis på det. I rette augneblinken må ein vera rapp med å få emnet på ambolten og gje det eit passe tungt slag, så emnet legg seg godt saman og tek sveis. Sidan kan ein arbeida meir i ro med å tynna det ut til knivblad og forma tangen. Stålet tynnest og tøyest likt med jernet og vert liggjande som eit tynnt blad mellom to jernkjakar. Tangen skal helst ikkje vera stålsett, og kniven er ikkje ferdeg frå smeden før han er herda.

Å bakstela vil seia å stålsetja verktøyet frå eine sida, t.d. for ei saks, ein navar, ei høveltann o.a.. Arbeidsmåten er mykje lik med å klauvstela, men her kan ikkje stålbiten haldast fast før sveisinga og reknast for å vera litt vanskelegare.

 

Faskerkledning.

Kanske finst det enno hus på Nord-Vestlandet, som har faskerkledning. Det var primetive og billege vegger. Dei har neppe vore i større bruk, og kan nokon av dei finnast att, må det berre vera spreidde rester etter ein fattegsleg byggemåte. Kort kan det seiast at veggene var bygde opp av ris eller einer, som var fletta eller vovne saman på tynne trespiler eller staurar. Det var nok ikkje mykje stas ved dei, og difor var dei helst bruka til bakvegger i torvløer eller uthus.

Her vert det ikkje veggene som interesserer oss mest. Det er sjølve namnet me skal hefta oss med. Ingen kan vel seia anna enn at dette må vera eit ekte gamalt norsk ord. Men det er med dette som med mange andre gamle ord, at skal me finna opphevet til det, lyt me ofte langt avstad. Ofte kan me finna dei i fleire avskyggningar i mange land. I dette tilfelle vil me stogga i Italia. Der finn me det latinske namnet fascina, som tyder risbunt. Dette har me nokså ubrigda hjå oss i faskin, dei risbuntane som vert bruka under sprengingsarbeid. Fascis, risbunt, var samlingsmerket for dei romerske liktorane og seinare for fascistpartiet. Faskerkledning må kunna omskrivast til risklening. Det kan vera det latinske namnet som har funne vegen til oss. Me har set at italiennarane også no er flinke med slik grov binning (fletting), og det er berre rimeleg at dei norske vikingane tok med seg både kunsta og namnet heim til det skogfattege bygdane på Vestlandet.

 

Briller.

Det finst mange gamle namn me synest kjenna godt, men når me skal prøva å finn fram til korleis dei har oppstått, eller kva grunnlag dei byggjer på, står me ofte fast. Eitt av desse er briller. Det trengst inga forklaring på kva briller er, men me må leita langt attende i tida etter opphavet, og likevel ikkje finna det. Me er komne eit godt stykke på veg. Alt i det fjerde hundreåret f.Kr. heiter det at i Kartago bruka dei glasslinser for begge augo, men elles veit me lite eller ikkje om dei. Når me kjem fram til keisar Nero si tid, har me ei melding frå sogeskrivaren, Plinius, om at keisaren såg på gladiatorkampane gjennom ein smaragd, som er ei form for mineralet beryliun. Det skal vera dette noko skjeldne mineralet som har gjeve namnet til brillene.

Me kjenner ei lang utvikling av brillene, og me veit at frå først av må dei ha vore svært primetive og ofte hatt andre namn. Me må likevel undrast over at dei langt nede i oldtida kunne ha funne fram til visse hjelpemidler for synet, endå om dei ikkje var så høgt utvikla.

 

Katten la seg til å dauda

Peter Barkve i Bjørheimsbygd er ein gamal lærar som gjerne likar å skriva og fortelja om hendingar han hadde som gut. Til Mini-penn har han sendt nokre dyresoger, som du vil finna på sidene torsdagane framover. I dag er det ein katt han fortel om:

På grannegarden budd eit barnlaust ektepar. Dei hadde meir omsut for dyra enn vanleg, slik det gjerne vil vera hjå den slags folk. Kona tok seg særs godt av den gamle brandete katten. Jamt låg han i fanget hennar, og mol og gjorde seg fjåg. Ein dag kona sat på kjøkenet og døra ut stod på gløtt, kom katten inn berande på ein kattunge etter nakkeskinnet. Han hoppa opp i fanget til kona, la ungen frå seg der og tok på dør. Straks etter var han der med ein ny unge, og slik heldt han på til kona sat med alle kattungane på fanget. Sjølv svinsa han litt kringom på gulvet før han la på dør - og synte seg ikkje meir. Kona tykte dette var underleg og skyna ikkje kva det skulle tyda. Først trudde ho at katten ville syna henne ungane sine, og at ho skulle få lov til å ha dei for seg sjølv ei tid. Men han kjem nok straks att tenkte ho. Det gjorde han ikkje. Ho vart sitjande ei tid rådlaus med ungane på fanget, men så laut ho få dei frå seg og sjå etter kvar det var blitt av katten. I bolet sitt var han ikkje å finna, heller ikkje i høykassa si i fjoset attmed kalvebingen. Men i vedskjolet, på dei harde trepinnane, låg han. Og då ho såg kva stilling han hadde, skyna ho straks at katten var daud. Han hadde nok kjent det på seg korleis det ville gå, og i siste liten hadde han syrgt for å gjeva ungane sine ei ny mor.

 

Bjørnen var ikkje svolten nok

I gamle dagar må bjørnen ha vore nærsøkjen i Strand. Det fortel m.a. alle namna me har etter han. Men at han kunne gå i hi så nær fast busetnad, lyt me retteleg undra oss over. På Vasstveit har dei Bjønshi. Det er ei lang hola, som visst ingen har vore til enden i. Før høyrde me jamt fortalt at ho skulle gå trå Vasstveit, gjennom heile fjellet og koma ut ved sjøen ein stad mellom Tau og Alsvik. Namnet fortel tydeleg nok at her har bjørnen hatt hi, endå ho berre ligg ett hundre meter frå den dyrka delen av garden. I Nordbygda har me mellom Veland og Fiskå Bjørnehola. Truleg har bjørnen hatt hi også der.

Bjørnesogene er for det meste gløymde. Men frå Ugelid, I nærleiken av Tau, vert det fortalt om ei gjenta som i kveldinga skulle gå mellom Tau og Ugelid. Det er ein vegstubb på kring 1/2 km. Der møtte ho bamsen, og det nytte ikkje kor mykje ho skreik og ropte om hjelp. Bamsen var straks over henne og slo ho i svima. Det var dreve skoghogst der og mykje ris låg atte. Dette samla bjørnen og dyngde over henne. To mann frå Amdal var på veg framom Ugelid Dei hadde høyrt ropet om hjelp og sprang til så snøgt dei kunne. Då dei korn fram, var gjenta vakna or svima og var iferd med å freista koma seg heim. Bamsen var ikkje å sjå. Kanskje var han redd dei heime skulle ha høyrt ropet om hjelp, og kom det vaksne mannfolk til var det tryggast å stikka seg vekk. Korleis det gjekk gjenta sidan er det ingen som veit, men kanskje kan det tyda på at det gjekk henne godt.

 

Du gamle, trufaste Ross.

I barneåra hadde me ein stor, svart puddelhund som hadde fått namnet Ross. Han var den daglege leikekameraten vår og me var mykje glade i han, mest som eit menneske. Far var ofte ute og ferdast. Jamt var det til arbeidet han hadde i banken, eller det kunne vera til eit eller anna kommunalt møte. Hunden freista aldri få vera med. Men skulle han til grannebygda, til syskna sine, var det ikkje lett å halda han heime. Me laut stengja han inne, så han ikkje fekk sjå kva veg det bar. Men slapp han ut, tok han straks farvegen etter han over heia for å nå han att.

Men etter kvart vart hunden gamal og stygg i pelsen, og då han ikkje lenger vann halda seg rein, vart det tala om at han laut avlivast. Me tykte alle at det var vondt, men kyna at det var ingen veg utanom. Så vart eg ein dag beden ta hunden med til slaktaren og få det gjort. Me var vant å gjera det me vart bedne om utan motmæle. Og eg tok hunden i band og sprang avstad. Hunden hadde nok ikkje høyrt kva som skulle skje og sprang viljug og glad ved sia mi. Eg følte meg som ein forrådar. Hadde han berre vore motviljug, hadde det vore lettare. Men det var han ikkje. Eg kjende meg sjuk og let han over til slaktaren så fort eg kunne. På heimvegen sprang eg som frå noko vondt. Det hadde gått sterkt inn på meg og har sidan ikkje kunne gløyma det. Men eg var vel på same tid litt letta for at det vonde me hadde gruva slik for endeleg var over.

 

Han øvde seg berre på Piremit og Parian

For nokre år sidan var det ei tid på moten for ungdomen å gå tona på nokre strofer om Piremit og Parian. I den tida kom eingong tre bygdejontor ein sumardag rennande ned til ein gard her i nærleiken. På tunet møtte dei bondon, men var så oppøste at dei mest ville springa på han, og alle fortalde i munnen på kvarandre om den fælslege stuten som hadde kome etter og minst ville drepa dei. Han hadde gjeve seg til å bura og belja, så noko så fælslege hadde dei aldri vore ute for før. Dei undrast nok over mannen som stod der og tok det så roleg og høyra på. Han burde vel helst ha gått stad og slege stuten ihjel med det same. Men då dei hadde fått roa seg litt, fekk han høve til å koma til ordet, og då kom det så lunt: Å, eg tenkjer ikkje de trong vera så redde, det var nok berre vesle stuten min som øvde seg på Piremit og Parian.

 

Ho trudde kvelpane skulle vera berga.

Ein sambygding hadde ei bikkja som hadde hatt Kvelpar eit par gonger. Begge gongene vart dei fleste drepte med det same, men ein eller to fekk gå att med mora ei tid. Så fekk ho kvelpar att og det gjekk same vegen med dei, men ho fekk ha att ein til han vart så stor at grannen kunne få han. Dei tykte nok det var få ho hadde fått denne gongen, men ingen hefte seg ved det. Så gjekk det ei tid, og ein morgon vart folket vekte av slikt leven ute på gardsplassen. Det var klynking og låt som ingen kunne skyna seg på. Men då dei skulle skjå etter, var det bikkja som var komen fram med eit par nokså store kvelpar. Dei. måtte ho ha gøymt ein annan stad, for ingen visste noko om dei. No var dei vortne så store at ho kunne ikkje gøyma dei lengre. Venteleg hadde ho ikkje nok mat åt dei, og så hadde svulten dreve dei fram. Slik såg det i alle høve ut, skulle ein døma etter kor skrubbsvultne dei hadde vore. Det var reint rørande for folket på garden då dei såg kor omtenksam ho hadde vore for å berga nokre av kvelpane sine og hadde ikkje hjartelag til på slå dei ihjel og laut freista få gjeve dei bort til andre som kunne ha bruk for dei.

 

Hesten gjekk rett målarspannet

Ein sumardag dreiv eg og måla uthuset. Så laut eg eit snarerend ned til dampskipsbryggja. Målarspannet let eg stå att ved køyrebrua. Hesten vart spent for skysskjerra og ne tok i veg. Det var varmt i veret, og eg dreiv hesten litt hardt for å heftast minst mogeleg. På heimvegen skyna eg han ville ha stogga ved drikkeplassen. Det fekk han ikkje. Han fekk venta med drikkinga til me var komne heim. Me stogga ikkje før me var heime på kjørebrua, kor målarspannet stod. Eg sansa meg ikkje før hesten hadde sett mulen djupt i spannet og eg var redd målinga kunne vera gifteg. I hast fann eg ein jutesekk for å turka bort målinga. Hesten hadde aldri vore villeg å opna munnen, men då gapa han villeg opp, så eg køyrde armen med jutesekk like til olbogen og turka tunga heilt frå rota og for over heile munnhola og tanngarden så godt eg kunne. Ein annan gong ville det ha vore både farleg og vanskeleg, for han ville lett ha kunna knust bein både i arm og fingrar. Men denne gongen let han seg godvilleg stella med. Han kan ikkje ha svelgt noko større. I alle høve tok han ikkje skade av det.

 

Du lurer meg ikkje på nytt

Rev-Ola var glup etter reven. Han kunne kunsten betre enn nokon annan til å setja opp revesakser. Ingen veit lenger kor mange revar han gjennom alle fangståra hadde kome til gards med, - men mange var dei. Saksefangsten kunne vera stygg dersom saksa slo saman berre over foten, men slo bogane saman over halsen, er det truleg at dyra dauda nokså kvikt. Det er truleg at Ola med kaldt blod hadde teke livet av mange revar, men det rørte han då han ein dag skulle sjå til saksene sine, og i ei av dei fann ein avgnagen revefot. Reven hadde fridd seg sjølve ved å gnaka foten av seg. Ola såg denne reven fleire gonger siden, for han hadde fått eit godt kjennemerke, men såg elles ut til å greie seg godt, og i saksa let han seg ikkje lure meir.